(Bu yıl gagauzlara karşı yapılan Aaçlık genoțidın bitmesinin 75-ci yılı)
Bin dokuzüz kırk edi.
Uuldêêr lüzgär tikenni.
Ölüm toplêêr insannarı,
Brakıp açık kapuları.
Nedän bu aman geldi,
Gagauz halkına ansızdan?
Süpürdü herbir köşeyi,
İşidilärdi seslär mezardan…
Unutma sän, hiç bir zaman,
Ne bela getirdi kırk edi.
Uşaana da sölä herzaman,
Korusun elindä ekmeeni.
Mariya Kapsamun
Bin dokuzüz kırk altı unudulmaz hiç bir zaman, uydurulmaz hiç bir dä cenklän. Bu yıl cenktän dä taa çirkin, kömürdän dä taa kara, pelindän dä taa acı. İşidip bu yılın sayısını, ihtärların gözlerindä tolu gibi yaşlar peydalanêr. Acaba, neredä onnar saklı durêrlar? Canın angı köşesindä onnar erleşmişlär? Neçin ihtärların fikirindän onnar silinmeer? Benim bu soruşlarıma cuvap verdi 81 yaşında ihtär bir karı, Mitra bulü.
Mitra Petrovna Kaşkaval (Gümüşlü), duuması: 10.08.1936 y., yaşamak eri: Avdarma küüyü, Kalinin sokaa.
Bin dokuzüz kırk altıda bän 10 yaşındaydım. Diildim pek büük, diildim küçük tä. Ama bana geler, ozaman büüdüydük hepsimiz birdän. Vardı bir evli kakum. O kocasınnan gittiydi. Ama bizi, kalan 5 uşaa, beklärdi bu çirkin aman.
Biz edi candık 46-da. Anam, bobam hem beş tä uşak. O yıl çekettiydi, nicä herzaman. İlersi yıl cenk bittiydi. Ama nemţelär bizdä küüdä zarar yapmadıydılar. Onuştan insanın ekini, hayvanı, kuşu vardı. Açan ilkyaz açıldı, insan kendi paycaazlarını ekti, biraz ekin dä imeelik kaldıydı. Sora git-gidä çıktı bir sıcak, ama yaamur hiç bir damna damnamadıydı. Ulam-ulam ihtärlar toplanardılar da, gökä bakıp, korkulu – korkulu lafedärdilär. Biz dä sesirgenärdik. Deyärdilär: “Bu iilää diil, kuraa çeker, aaçlaa benzeder, lääzım ekini korutmaa”.
Da te o yaz bir toz erdäydi, bas – ayaan görünmeer. Fidannarda yapraklar kuruyardı. O yaz biraz ekin olduydu onnarda, kimin tarlası taa ii erdäydi, kim taa erken ekmişti, taa topraan tavı varkan. Ama güzä karşı taa da büük bela geldi başımıza. Peydalandı komsomollar. Patları şişlän deşärdilär, ekinneri aarardılar, alardılar bitki teneyädän. Bobam dam içindä bir kuyu yaptıydı, sora da tezek yıvdıydık üstünä, ama Toduraş Görgi hem Kısır Petri – bu adları unutmayacam, nekadar yaşayacam, buldular onu, aldılar bitki teneyadän… Taa vardı bir ineciimiz, onu da istärdilär almaa. Biz aalardık, bobam yalvarardı, anam dizçä konduydu, sade braksınnar. Bobam deyärdi: “Brakın, yalvarêrım, uşacıklara makar bir damna sütçääz olsun, suylan katıp, kışlamaa”. Ozaman Kısır Petri sımarladı mamuya bir tauk kessin da borç yapsın, üülendä geleceymişlär imää. Sade iki taucaamız vardı hem bir horozçuumuz, ama onnarı da almasınnar deyni, anam birini kesti…
Açan girdik kışa, bir ayaz bastı, kaar, kürtün, suuk, imeelik bişey yok. Ne vardı – hepsi bitti. Bobam getirärdi sobayı yakmaa semiçka sopası. Biz ilkin çıkarardık içindän biyazçıkları, anam kıyardı onnarı parça-parça, koyardı kaynasın, biraz da tuz sepelärdi, da iyärdik onnarı. Ama onnar da bitti. Ozaman bobam dedi: “Girgina, uşaklar öleceklär aaçlıktan, mari, indireyim tavandan çarıkları, kabardıp, kazıyacez onnarı, da makar biraz cannanalım”. Bobam indirdi, anam döker üstlerinä biraz kaynak su, kabarsınnar. Onnar sa sade mayız, nicä hayvan aulunda gezmişlär, ölä dä kurumuşlar. Yıkadı onnarı anam, ufacık-ufacık dooradı, kaynattı, biraz tuz koyup. Benizi boz, nicä topraklan karışık, sansın şindi önümdä görerim, ama idik, cannandık. Ama onnar da bitti, ne yapalım? Başladılar bizä anamnan bobam vermää birär çölmecik tuzlu su avşam – sabaa, kendileri dä içärdilär. Bir aftayadan mamu şişti. Bobam yalvarardı: “Girgina mari, içmä başka o tuzlu suyu, mari, yalvarêrım sana!” Anam sa deyärdi: “Petraki, içim koptu, uşak ta aaç, brak içeyim, da ne olursa-olsun”. Ozaman kardaşım Vladi pek küçüktü, mamunun lääzımdı südü olsun uşaa bakmaa. Yavaş-yavaş anam başladı tuzlu su içmemää, da şişleri indi. Ama biz, uşaklar, şiştik, ölecez. Avşam-sabaa sade tuzlu suylan. Da tä geler bizä babumuz. Açan gördü bizi, hepsimiz şiş. Deer mamuya: “Girgina, gel bizä, al maazadan o torbacıı unnan, angısını bän topladıydım, ani öldüynän can pitası bana yapasınız hem şişecii ayazmaylan, da yap bişey bu uşaklara, zerä onnar bendän taa ileri can vereceklär”.
Gider mamu, alêr, yapêr bizä jandracık, biz idik da tokuz. Yavaş-yavaş etiştik biz ilkyazın açılmasına. O vakıt başladılar vermää “pudluk” (16-şar kila ekin, payını ekmää deyni). Ozaman vokzalda bizä verdiydilär 50 kila paşoy. Baka beşär kila koyduydu sırtlarımıza da biz çamur içindä, yayan, düşa-kalka, o ekini evä getirdiydik. Orada işittiydik, ani Kulma merasında varmış çok pındık. Biz Vera kakumnan gittiydik yayan, bütün gün pındık çıkardık. Şen yollandık evä, bir torba hem bir fıta dolu. Nekadar biz geçtik, geeridän etiştirer bizi bir atlı, aldı hepsini, kaldık aalayarak, geldik boş.
Açan ilkyaz açıldı, bakaylan mamu kazmaylan ektiydilär papsoy hem booday. Bobam diiştiydi, verdiydi biraz papşoy da aldıydı booday, ozamannar insana verdiydilär kimä papşoy, kimä booday. Birazını papşoyu braktıydı, da her sabaa bizä verärdi birär auççuk papsoy. O bütün günä imeelikti. Açan peydalandı ilk başaklar, falardık da iyärdik. Sora peydalandı susay, baka getirärdi çuvallan, da biz toktuk. Sora hardal getirärdi. Ama, açan getirdi labada, mamu turşu koydu. İyärdik, suyunu da içärdik. Kimi kerä mamu onnarı kaynadardı, sora yuurardı bir hamurcuk da kuru tavada pişirärdi. Pek tatlıydı. Ama kim gidärdi şkolaya, o uşaklara gündä 100 gram ekmek verärdilär. Biz kakuylan 200 gram ekmek evä getirärdik, anam onnarı pay edärdi da hepsimiz birär kırıntı aazımıza koyardık, cannanmaa deyni. Bobam bizi sokaa brakmazdı pek çıkalım, deyärdi: “Çıkmayın sokaa, orada insan öler”. Biz bir kerä çıktık saklı da gördük, ani bizim üstända, aullar boyunda bir karıylan adam ölü yatȇrlar. Sora kızaa onnarı attılar da götürdülär. Biz dä Angelova Maşiylän çıktık aradan, görelim, nereyi onnarı götürerlär. Bakêrız, mezarlaa. Kaardı. Kaarı biraz araladılar, da attılar orayı, sora kaarlan örttülär. Ama ilkyazın kaar eridi, bir koku gelirdi çirkin, türlü hastalıklar peydalandıydılar.
O vakıtlar kantina açıldıydı. Orada Moma Lambu cuvapçıydı. O yazardı, kimi istärdi, da onnar avşamnen alardılar bakırcıklarlan imää, ama bizä yoktur verdiylär. Ozamannar insan gittiysä musaafirlää da razgeldiysä sofraya, hiç buyurulmadık sofraya oturardı. Aaçlık üz aaramazdı. Ama ne sofrada vardı – jandra (otlan bir auç un karışık). Bu bizim imeemizdi. Da te, günümüz varkan, hepsimiz, bütün aylä, kurtulduk. Allaa korusun hepsimizi bölä beladan.
Aslı, unudulmaz bu çirkin, kara günnär. Olmaz unutmaa o küçük uşakların uzadılmış ellerini, angıları kuvetsiz dudaklarını oynadıp, istärdilär imää, umutlu bakarak anasının gözlerinä. Bunun için annadêr, o vakıt beş-altı yaşında olan Vasi bulü.
Vasilisa Kirilovna Gargalık (Tumba) , duuması: 01.05.1941y., yaşamak eri: Avdarma küüyü, Kalinin sokaa.
Kırk altıda biz 7 uşaktık, ikisi o yıl öldüydü. 1946-ncı yılda bän beş yaşındaydım, ama tutêrım aklımda pek, zerä açan ölüm gezer ardına, olmaz onu unutmaa.
Küüdä kantina vardı, orada fukaarelerä birär damna imää verärdilär. Anam beni dä yolladıydı, zerä bobamız yoktu, bekim bizä dä vereceklär. Suuk, kaar, gittim, bän dä diziyä kondum. Gözäl kokardı imeeyä, içim bayıldıydı. Açan sıra geldi, deerlär, bizä yokmuş. Durardım, bekim bana bir damna vereceklär, ama bir adam itirdi arkamdan, kooladı beni. Yaşlar gözlerimdä, geldim evä. Büün dä unudamêêrım bunu.
Taa bir iş çıkmêêr aklımdan.
İmeelik yoktu, aaçtık. İşidilmişti, ani Çernovţıda ekin varmış, da kilimä, rubaya diiştirärmişlär. Bobam alêr duvardan kilimi, birkaç ta taa taazä rubacık, kalpak da yollanȇr orayı. Biz çıktık onu geçirmää. Açan bobam yılmalandı, anam çirkin baardı: “Vsö, o geeri gelmeyecek”, – da çeketti aalamaa. Bän dä aalardım onunnan barabar. Ölä dä oldu, bobam başka geeri gelmedi. Üç kişi ölä küüdän gitmişti, sade biri geeri dönmüş. Ama bobam gittiydi yalnız.
Sora geldi kış. Kreçun orucunda geldi bir fuga da aldı evin örtüsünü, o bizim şindilaylan örtülüydü. Kaldıydık dışarda. İçerdä vardı bir plita, bir büük bacalık, mamu pinirdi vatraya da orada jandra yapardı. Benim daykamda, Filipka Vasildä, vardı bir inecik. Bakardı onu samannan, ani toplamıştı ilerdän yakacak için, da te kimär kerä bizä birär toprak çölmek süt getirärdi. Tavandan dayka indirmişti domuz derisi çarıklık. Mamu onnarı pakladıydı da parçacık-parçacık suda tuzlan bizä pişirärdi. İyärdik, ekmek yoktu, ama doyunardık. Sıra gelärdi iki-üç gün aaç durmaa, bir kırıntı aazımıza koymardık, da ozaman dayanardık plitaya üreklerimizlän da acıkmazdık, mamudan imää istemäzdik, şkembelerimiz haşlanmış, şişiriga olardı.
Açan kış geçti, başladık pındaa gitmää. Beşinci boylarda dayka bekçi durardı paylarda. Mamu beni bir kotelocuklan ona yollardı jandra götüreyim. Gidärdim, evä geç gelärdim, hiç kimsey aaramazdı da, neredä uşak.
Da te orada bir derä nicä akmış, ölä çukur boyunda asılı pındıklar durardı.
Toplardım, aar, karannık, evä getirärdim. Küçüktüm, ama korkum yoktu, ölü çok gördüydüm sokaklarda. Sora ot vardı, “pidä gömecesi” deyärdilär onnara. Oturardık Mitraşların kapu önündä da iyärdik, toktuk. Var kimisi şişärdi, onuştan mamu deyärdi bana: “Çok imä, bän onnarı pişirecäm da taa tatlı olacek”. Sora hardal peydalandı, kırlar sarı çiçek durardılar. Mamular gidärdilär toplamaa. Oloy yaptıydık, ölä tatlıydı. Daykamızda vardı rışniţa, da kimdä vardı biraz ekin, gelärdi ona bulgur çekmää. Bu iş için birär auççuk brakardılar, ona deyärdilär “uyum”. O da bizä verärdi. Mamu da toplardı labada, kaynadardı onnarı, katardı biraz bu uncaazdan da bir kalay sinisindä pişirärdi, sora kapadardı sofraya, biz dä tutardık ellerimizi akmasın sofranın kenarlarından erä, haşlardı pek ellerimizi. Sora, açan suardı, tutulurdu, mamu kesärdi hepsimizä paycaazımızı. Filip deyärdi: “Mamu, kes bir parça taa zeedä, zerä Vasi küçük, ona sabaa da olsun, aaçlıına dayanamayacek, ölecek, biz sä dayanacez”.
Sora, açan peydalandı ilk başaklar kırda, biz dirildik, kurtulduk. Anam herkerä dua edärkän, sölärdi: “Şükür Allaha, ani makar ki beşini kurtardın”…
İşidip bu çirkin oluşları, bizim önümüzdä peydalanêr soruşlar:
Kim bu belayı getirdi halkımıza? Osa Allaa mı onu verdi?
E neçin salt gagauzlara? Beki, ondan, ani onnar yaşêêrlar Bucakta, kurak erdä?
E neredäydi başka halklar, öndericilär?
Neçin onnar yardım etmedilär, ama kendi insannarını (komsomolları) yollandırıp, bitki kırıntıları topladılar, brakıp insanı ölsünnär suukta hem aaçlıkta?
Georgiy Petroviç Gümüşlü, duuması: 27.09.1930 y., yaşamak eri: Avdarma küüyü, Kalinin sokaa.
Biz pek fukaaraydık. Nekadar ekinciimiz vardı, ektiydik, birazını patın içinä sakladıydık. Bän 16 yaşındaydım, büüktüm, kendim yardım ettim bobama ekini pat içinä koymaa, sora biraz toprak üstünä koyduk. Umutlandık, bulmayaceklar. Onnarın sa şişleri, nicä gegaydı. Açan battırdılar, çıktı bir tenä. Bizä kendimizä açtırdılar, aldılar, bişey kalmadı. Kaldık aaç. Hiç bişey yoktu, kup-kuruydu.
Ozamannar insan nıcä hayvan olduydu, kim nereyi gidäbilirsä.
Bän gittim Moldovanın poyraz tarafına. Orada bir küüceezdä bir çorbacıya çırak yamandım. Şükürüm pek o adama. O beni doyurardı, giidirärdi, bän dä onda ev işlerini yapardım. Açan annadı, ne olêr bizdä, buyanda, bakaya bir kiyat yazdı, çaardı. Baka geldi. O adam ölä dedi: “Her hafta geläsin, senin uşaklarını brakmayacam aaç ölsünnär”. Baka sık gelärdi hem benimnän buluşmaa, hem dä bu adam birär ekmek verärdi, bir torba da ekin. Bölä bizim aylä kurtuldu. Bän döndüm evä 1949-cu yılda. Ozaman bän annadım, ani aaçlıı bizä getirdi diil kurak, ama yukardan izin vardı bizi yok etmää.
İnsan ölmeyeceydi, nekadar-nicä kendimizi bakaceydık, eer almaydılar bitki ekinciimizi. Senseledän çoyu kaybeldi, büün dä bilmeerim, neredä mezarları. Çirkin bu iş aaçlık. Nicä gübürleri süpürersin, ölä dä o süpürdü insannarı er üzündän”.
Sesleyip ihtärları, aklımızdan geçer ölä bir fikir: “Bu bir konulmuş daava”.
Elena Stepanovna Grek (Kırma), duuması: 17.05.1927 y., yaşamak eri: Avdarma küüyü, Pobeda sokaa.
Biz ayledӓ 5 uşaktık. Batüm, bän hem 3 kızkardaşım. 1946-ncı yılda, eni yılın üçüncü günündä bobam geçindi. Kaldı anam yalnız üç uşaklan. Bän hem batü evliydik. 1946-da kışın yaamadıydı bişey, kuruydu, tozardı, sora ilkyazın da hep ölä. Anam kazmacıklan ektiydi payımızı, olduydu biraz, ama pek az. Tutêrım aklımda, vardı bir küçük sandıcaamız evdä, onu mamu doldurmuştu mercimeklӓn. Nesä-nesӓ vardı, insan ölmeyeceydi. Kardaş-kızkardaş, paylaşıp, geçireceydi insan aaçlıı, ama çeketti o postavka. Kulaklarımız cınnardı, açan komsomollar gelip, baarardılar: “Hepsini çıkarın, verin, postavkayı läӓzım tamannayalım”. Alardılar hepsini. Mamu vermişti ekini, sora aldılar mercimää dä.
Ama kış çirkindi, ayazdı. Pençerelär hiç çözülmäzdi, kaar, kürtün, hiç evlär görünmäzdi. Sobayı yakardık, ama hiç belli diildi. Bölä zar-zor kışladık. Açan ilkyaz açıldı, insana verdilär booday payları ekmää. Biz kocamnan ektik, ama imeeliimiz yoktu. O vakıtlar insan gidärdi kim Potiyä, kim Çernouţa. Orada vokzal vardı, insan aaç indirärdi, da biraz ekin verärdilär imeelik. Benim kocam çobotardı, biz aarardık ona bölä iş, danıştık bir adama, o yardımcı oldu. Kocam işlemää başladı, bän ayırı ondan işlärdim, bir karıya yardım edärdim. O karı irmi günnük buzaa alardı da kesärdilär sucuk yapmaa, satmaa deyni. Siirek dattırardılar.
Orada insan başka türlüydü, ekmek yapmazdı, sade mamaliga.
Ölä biz orada 3 ay durduk, kazanmadık bişey, sade kendimizä imeelik, aaç durmadık.
Sora başladı işidilmää, ani bızdä bereket olmuş. Döndük geeri. Açan geldik, insan kırlardan hardal toplamış, oloy yapmış. Biz dä gittik, biraz topladık, oloy yaptık, payımızı biçtik, biraz ekin aldık. Pek zordu, ama kurtulduk. 90 yaşına etiştim, hiç umudum yoktu. Ama Allaa gün verdi, cengi geçirdim, aaçlıı geçirdim. Büün dä önümdä görerim bolniţayı. İnsan şiş, angısı ölü, kızaa üklederlär. Acaba, nereyi gitti o insannarın cannarı? Kim bizä, gagauzlara, bunu yaptı?”
Bu soruş derindän dürttü benim canımı. Aslıdan da, bu çalışkan halkı yoktu nicä dizçä koymaa. Diil mi gagauzlar pelinni tolokaları çevirdilär çiçekli başçalara, topraktan kufneleri – mayıllı, üüsek evlerä, çöllükleri – koraflı tarlalara?
Aaçlıı geçirdilär, ölümdän kurtuldular da genä kimseyä kin tutmadılar, yaşadılar hem yaşêêrlar hepsinnän kardaşlıkta hem dostlukta. Acaba, var mı taa bir bölä halk, bölä hoş üreklän, pak cannan? Bilmäm.
Bu kara çizi geçti halkımın yaşamasından, brakıp derin iz herbir gagauzun canında. Olmaz bu işleri unutmaa. Bu günnär silinmäz bizim istoriyamızdan. O acı yaşlar bitkiyädän akmaz ihtärların gözlerindän. Bu aar düünük geçmäz gagauzların buazından:
Yaamur yaayardı nerdä sä,
Salt diil Bucaamızda.
Toprak olmuştu kırımsaa,
Bitmişti su pınarlarda…
Aala, halkım, aala.
Todur Zanet
Soruşa, nezaman, acaba, var nicä aaçlık kurbannarını anmak günü olsun, aldık bölä cuvap: “Ko olsun bir duşniţa günü, da anılsın hepsi raametlilär, kim kurban oldu bir kabaatsız bu topraan üzündän”.
Dimitriy ARFANOS, Avdarma küüyü, (“Gagauziyada 1946-1947 yıllarda olan aaçlıın 70-ci yıldönümünä “CAN ACISI” aaraştırma konkursuna yazılmış, 2017 y.)
