2025 yılın Harman ayın (avgust) 6-7 günnerindä, “Aktau kasabası 2015 yılı Türk dünnäsı kultura baş kasabası” kutlamaları çerçevesindä, Kazahstanın Aktau kasabasında, geçti IV-cü “Serikbol Kondıbay varlıı hem türk dünnäsı” Halklararası bilim-teoretika konferențiyası, angısına dokladlarını hazırladılar ABDdan, Azerbaycandan, Gagauziyadan (Moldova), Kazahstandan, Kırgızistandan, KKTCdan (Poyraz Kipra Türk Respublikası), Uzbekistandan, Vengriyadan hem Türkiyedän 20-ya yakın bilgi hem aaraştırma merkezlerin temsilcileri.
Gagauziyadan bu konferențiyaya kendi dokladınnan “Serikbol Kondıbay aaraştırmaları kontekstında Gagauz mifologiyasında DEVlär” yollandı Akademik Todur ZANET, ama, Azerbaycandan eraplanın geç kalması hem vakıdında gelmesesi beterinä, Canabisi Kişinev aeroportundan geeri döndü.
Okuycularımızın meraklıı üserinä, büün “Ana Sözü” gazetasında tiparlêêrız Todur ZANETin bu konferențiyaya yollanan dokladını.
“Serikbol Kondıbay araştırmaları kontekstında Gagauz mifologiyasında DEVlär”
Gagauz mifologiyasında DEVlär konusunun kısa incelemesini yaparkan TÜRKSOY tarafından hazırlanmış hem basılmış kazah mifologiyası hem folklor uurunda anılmış kazakistan bilgiçi hem aaraştırmacı Serikbol KONDIBAYın “ARĞIKAZAK MİTOLOJİSİ” kiyadına dayanmaa kararı aldım. Belliki, bölä büük hem derin yaratma önündä olduu zaman, kendin dä aaraştırmalarında Serikbol KONDIBAYın uuruna kalkınmalıysın, onun kazah mifologiyasını açıklama temellerinin koymasını hem yarattıı konțepțiyaları esaba almalıysın. Bu uurda da “Serikbol KONDIBAYın araştırmaları kontekstında Gagauz mifologiyasında DEVlär” kısa dokladımda bakışımı açıklamaa savaşacam.
İlkin lääzım annayalım, ani mifologiya personajı olarak, Serikbol KONDIBAYın bakışına görä dä, Gagauz mifologiyasında DEVlär – bunnar insan gibi varlıklar, taa doorusu masallı insannar varlıklarıdır, angılarına gagauzlar Dev ya da Dev Adamnarı deerlär. Bundan kaarä Dev Babusu (Dev Anası maanasında) sözleri dä kullanılêr. Lääzım urgulamaa, ani gagauz mifologiyasında Dev maanası rus dilinin “VELİKAN” maanasına da denk geler.
Serikbol KONDIBAY urgulêêr, ani Devlär bölüklerä toplu gezerlär, büük hazinelerä hem altınnara saabilär, hem dä dilber kızları hem padişah kızlarını kavrayannar. Bu fikirlerin örneklerini gagauz mifologiyasında da göreriz.
Onnarın NE hem KİM olduunu pek islää açıklêêr “Dimitraş-Pıtıraş” gagauz halk masalı. Bu masala görä Dev Adamnarı ulu daalarda yaşayan, boyda büük, pek kaavi, açık ürekli hem şiretlik bilmeyän insannardır:
“Dimitraş-Pıtıraş butakım dinnenirkana, çarşı yolundan birkaç Dev Adamı geçärmiş. Bunnar boyda büükmüşlär, elleri kaaviymiş, hani var bir laf, taşı sıksınnar suyunu çıkaraceklar, ama varmış tabeetleri daalarda bölüklen yaşasınnar hem şiretlik tarafını hiç bilmäzmişlär”.
Devlerin hazinesi hem altınnarı için hep “Dimitraş-Pıtıraş” gagauz halk masalında sölener:
“Pay edecez neyimiz var da alacez hepsimiz angı yolu isteeriz. Sade kurtulalım bu beladan. Ölä da yapmışlar. Çaarêrlar Dimitraşı, söleerlär, ani geldi vakıt kafadarlar ayırılsın. Devlerin büükü demiş: «Şindiyä kadar topladıımızdan herkezä düşer birär çuval altın. Alınız paylarınızı da, kim näänı gözü görürsä, gitsin!”’.
Ne düşer dilber kızları hem padişah kızlarını kavranmaları için, bunu da pek islää göreriz gagauz masalında “Devleri öldürän çocuk”:
“Anası demiş: “Vardı üç kakun, da onnarı kavradı Dev Adamnarı””.
“Devleri öldürän çocuk” masalında Gagauz mifologiyasında Devlerin insan olduunu hem binalarda yaşamaları gösteriler:
“Baksa, ileri dooru görüner bir bina. O punara da gelmiş bir dädu, sormuş Yuvan däduya: “Nası bina o orda görüner?” Dädu demiş: “Orda Devlär yaşayor. Dädu demiş: “Gitmä, zerä onnar seni kaybedir””.
Bundan kaarä, gagauz mifologiyasında inanılêr hem annadılêr, ani Devlär insan kızlarınnan yaşarmışlar hem evlenäbilärmişlär. (“Agasını öldürmäk isteyän kız” masalı):
“Gelmiş kıza bir Dev Adamı, da yatayor onunnan o gecä. Da demiş Dev kıza: “Ha öldürelim senin aganı, da ikimiz yaşaylım”.
Gagauz mifologiyası Devlerin insannık biçimindän kaarä, onnarın masallı kahramannar varlıkları olduu da doorudan açıklêêr, çünkü onnarın ecel tılsımı saklı erlerdä bulunêr. Bu iş “Kelcä hem Dev Babusu” gagauz halk masalında gösterili:
“Dev da genä gülümsedi. Kız da kendini erä urdu da başladı aalamaa. Dev da güldü, da dedi: “Karı, därsin, aklı kısa da saçı uzun hiç, Devin tılısımı olur mu evin dirää yaki da süprgä. Benim tılısımın faydası yoktur sana, söleycäm, ama: pek irak vardır bir Kaz daa, daayın içindä var bir göl, gölün içindä var üç ördek. İleri gider bir erkek ördek. O ördän katısında var bir oka taşı. O taşın içindä var üç sinek. Onnar benim tılısımım””.
“Serikbol Kondıbay araştırmaları kontekstında Gagauz mifologiyasında DEVlär” dokladımı başarırkan, isteerim urgulamaa, ani gagauz mifologiyasında Devlerdän kaarä, Tepegözlär dä var. Ama taa çok hem taa sık urgulanêr, ani Tepegözlär mifologiyalı varlıklar, angıları insannardan ileri yaşarmışlar hem Devlär gibi büükmüşlär hem uzun boyluymuşlar, ama insannara çok zarar yaparmışlar. Devlär sä insannaşmış hem insannar arasında bulunan varlıklar olarak kabul ediler.
Nicä görersiniz, gagauz mifologiyasında da Serikbol KONDIBAYın bakışı temelleşer ona, ani Devlär insannardan öncä dünnädä yaşayan varlıklar, angılarını insan oolları erlerindän kuudu, da onnara bişey kalmadı, nicä erin altında ya da erin dışında yaşamaa.
Akademik Todur ZANET
KAYNAKLAR
Baboglu, N. 1969. Gagauz folkloru. Kişinev: Kartä Moldovenäskê.
MOŞKOV, V. 1904. Nareçiya Bessarabskih gagauzov. S-Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii nauk.
Zanet, T. 2010. GAGAUZLUK: Kultura. Ruh. Adetlär. Kişinev: Pontos.
Zanet, T. 2017. Gagauzların kayıp olan dilinin hem kultura adetlerinin Moldovada korunması. 1-ci kiyat. Kişinev: Pontos.
