(Popazlar matimatikayı biläydilär, Kasım yortusunu haliz kendi günündä – Kasım ayın 7-dä bakaceydılar)
Sovetlär Birlii daalmasınan hem biri-biri ardına kliselerin açılmasınnan ilgili olarak hem ozaman haliz üürenmiş popaz kıtlıı olduu için, popaz başladılar yapmaa türlü okuması-yazması olmayan erifleri: traktoristleri, muzıkantları, sıırtmaçlar, cambazları, alış-verişçileri. O uzerä dä bu iş büük zarar getirdi hem dinimizä, hem geçmiçimizä, hem GAGAUZ kulturasınnan GAGAUZLUUMUZA. İstämeerim pek derindän bu işin içinä girmää, ama, örnek olarak, büün Kasım hem Hederlez yortularımıza, hristiyan dinimizä hem inanımıza dooru bir incelemä bakışı atacam
Diil saklı iş, ani Klisä hem klisä izmetçileri, ömür boyunca savaşêrlar tabannarın altına almaa hem alêrlar da ölä denilän pagın inançlarımızı: Beygirlerin gününü, Hederlezi, Kasımı, Canavar yortularını hem taa çok başka sıralarımızı. Çekip onnarı klisä yortularına hem verip onnara eni adlar: Ay Todur günü, Ay Görgiy günü, Ay Dimitriy günü, Andrey günü hem t.b. Klisä işlerinä karışmaa istämeerim, ama isteerim klisä adamnarı da bizim Gagauz yortularımıza hem Gagauzluumuza karışmasınnar. Ama bu olmêêr.
Çok derinnää gitmedään, iki yortumuzum Kasımın hem Hederlezin bakılmasını inceyeleyelim.
Başlayacez Hederlez yortusundan. Evellär, iki ţıklalık halk kalendarinä görä, yıl ikiyä bölünürmüş: yazın çeketmesi hem kışın çeketmesi. Sora, aramıza türlü Grigorian kalendarı, hristiyan kalendarı, Yulian kalendarı gibi kalendarlar sızdıynan, bu iş bozulmuş. Ama dönelim kendi köklerimizä hem iki ţıklalık halk kalendarinä.
Gagauzlar yazın çeketmesini Hederlez yortusu olarak bakarmışlar hem kutlarmışlar onu Hederlez ayın (may) 6-da. Bu gün klisenin Ay Görgiy gününä denk geldii için, ne Klisä, ne dä popazlar ona dokunmêêrlar. Yortuyu raat hem şen bakêrlar.
Kasım gününnän sä bölä diil. Kasım günü sayılêr kışın çeketmesi hem bakılêr Kasım ayın (noyabri) 7-dä. Ama bu gün klisenin bir yortusuna denk gelmeer. Da ne yapêr popazlar? Dooru: onu en yakın yortuya Ay Dimitriy gününä çekerlär. Hiç umurlarına almayıp, ani matematikaya hem insannaa görä bu yannış hem günää. Çünkü popazlar matimatikayı biläydilär, Kasım yortusu haliz kendi günündä – Kasım ayın 7-dä bakacêydılar. Zere, MATEMATİKAya görä, kış bir gün sora, yaz da bir gün ileri yok nicä bakılsın! Herliim onnar kabledärsä “Hederlez” yortusunun (yazın çeketmesi) Hederlez ayın (may) 6-da olmasını, ozaman Kasım yortusunun (kışın çeketmesinin) Kasım ayın (noyabri) 7-dä bakılmasını da kabletsinnär lääzım, ama diil yarım yıl + 1 gündän sora.
Günahlar için susêrım, zerä bu iş popazlara görä pek kolay: kendileri günaa girerlär, sora da kendi günahlarını kendileri prost ederlär.
Klisä hem popazlar bu matematika yannışlıını boşuna yapmêêrlar, zerä onnarın keezi belli: Kasım yotrusunun haliz maanasını unutturmaa hem gagauzları Gagauzluktan koparmaa. Bu uurda büük zaametleri koyêrlar kendi köklerindän kopan Gagauziya kuvetleri dä hem dä onnara izmet edän beldän aşaa bilimci olannar, ani kendilerinä bilim insannarı deerlär. Onuştan da onnar direneräk Kasım yortusunu Kasım ayın 7-dän klisenin Ay Dimitriy yortusunun bakıldıı Kasım ayın 8-nä çektilär.
İrmi birinci üzyılda olarak, lääzım kabletmää onu, ani Kasım ya da başka halk yortuları artık taa çok sade adetçä olarak kaldılar. Ne düşer Kasım günü için: o artık taa çok sade Gagauzluumuz simvolu olarak bir yortu kaldı.
Şindi bu iki büük yortumuzun biri-birinä baalılıı hem önmnii olduklarına bir şafk açalım. Bakın, Hederlezdä çorbacılar koyunnarı çobannara verärlär, Kasımda da geeri alêrlar. Ama bu hayvancılık sırasının bütün aarlıı Kasım yortusuna düşer.
Biz bileriz, ani Kasımda çorbacılar koyunnarı çobandan ayırêrlar hem getirerlär onnarı evä. Ama evel bu gündä koyunnarı yazlıklardan kışlalara geçirärdilär, çobannarlan hem çıraklarlan esapları kapadardılar. Ozaman para insanda siirek olduu için, çobanın istediinä görä, onunnan ekinnän ya da fulkaylan (biyaz ekin, banatka), ya boodaylan, ya papşoylan, ya da ikisinnän bilä, ödeşärmişlär. Bundan sora çobannarlan enidän annaşarmışlar, da Hederlezdä koyun sürülerini onnara verirmişlär. Şindi da bu adet bozulmadı. Kimin var koyunu o genä onnarı çobana Hederlezdä verer, Kasımda da evä alêr. Ama koyun may kalmadıı için, bu günneri taa çok dedelerdän kalma yortular gibi bakêrlar.
Bu işlerä Klisä bişey demeer. Nicä dä demeer hem karışmêêr gagauzların Kurban kesmesi hem vermesi işlerinä: Kasım günündä insannar için “Adanmış Kurban”, “Steunozluk Kurbanı” hem “mal saalıı için” da “Allahlık Kurbanı” kesiler ya da veriler. Bunnar için Klisä susêr. Bakmadaan ona, ani Klisä hem popazlar hepsi halk yortularını hem sıralarını tanımêêr “şamanizmaya yakın” hem pagın sayêr, neçin sä pagın Kasım yortusunu bakêr hem onu Ay Dimitriy günü yorganınnan örter?
Klisä bizä söleer, ani Kurban kesmää bu bir pagın adeti hem işi. Ozaman neçin Kasım kurbannarını Klisä kurbanı olarak kableder? Bu soruşa bir cuvap var: Klisä hem popazlar “onnara görä pagın olarak” herbir işi kendi faydalıına mutlaka kulanêr hem kullanacek ta.
Eridir sölemää, ani Kasım yorusu o diil salt koyunnarlan hem kış başınnan ilgili bir yortunu. Ona taa üç bakışlan lääzım bakalım: çiftçilik, hayvancılık hem insannık bakışlarınnan.
Çiftçilik bakışına görä: Kasım gününädän hepsi çiftçilik işleri bitsin lääzım, bütün bereket toplansın, tarlalar sürülsün, güzlüklär ekilsin.
Hayvancılık bakışına görä: Kasım günündä koyunnar lääzım gelsin çobannardan ya da kışlalara erleştirilsin.
İnsannık bakışına görä: Kasım gününädän lääzım turşular kurulsun, evlär hem aullar tertiplensin, kışlıklar hazırlansın, ev işlerinä taa derindän bakılsın.
Ev işleri dä adam hem karı işlerinä bölünärmiş. Kasımdan ötää: karı kulluu örer, dokuyêr, çiizleri hazırlêêr; adam kulluu hayvannarı bakêr, avadannıkları düzer, ilkyazın için taligaları hem tertipleri hazırlêêrlar.
Bu üzerä Kasım yortusuna lääzım bakmaa nicä bir büük ömür kertiinä. Birinci kertik – ektik, yazın yaşadık, işledik, terledik, biçtik, topladık. İkinci kertik ta – kışı geçirmää. Kışı geçirmää şindi kolay: tükännarda hepsi var – sade paran olsun. Ama ozamannar Kasımadan hepsi lääzımdı olsun aulda hem içerdä: başlayıp terekedän da başarıp turşularlan hem başka kışın iyelicek hazırlıklarlan.
Bir da Kasımda yapılarmış esap: nekadar bereket alındı? Deyecez booday. O boodayı bölerlär: te bukadar toomnuk brakêrız, te bukadar un yapêrız, te bukadar satêrız. Bu sattıktan gelän paraylan ne yapacez? Ne lääzım alınsın? İlktän: tuz, gaz, oloy, avadannık tertipleri. Sora, kalarsa, lääzım alınsın ayak kabı, fistan hem ruba. Hepsi bu işlär kantalanırmış. Onuştan Kasım diil salt koyunnar, çobannar hem Kurban kesmäk.
Söz gelişi genä Kurban için birkaç laf. Kurbannar kesildiinän kurban masası kurulurmuş sokakta, bütün maaleyä. O masa başına hepsi komuşular toplanırmış da Kasım birliktä bakılırmış.
Kasım dediniz mi, bunu bölä annamaa lääzım: hazırlanmak, kışa girmäk, eni kuvetlän Hederlezä, ilkyaza etişmäk.
Lääzım taa bir iş urgulamaa: gagauzların var olmasında, kulturasında hem adetlär zenginniindä en üst erlerdä olmasında Kasım yortusunun eri. Kasımda kırda işlär biter, ne verer kolaylıı artık horuları başlatmaa. Yazın bu iş pek olmêêr, çünkü hepsi kırda, iş başında. Kasımda başlêêrlar horuya gitmää, bakışmaa, kız istemää, düünnerä hazırlanmaa. Bu bakışa, bu fikirä görä, Kasım – kulturamızın selidir, bizim kulturamızın bir akumulätorudur – o bütün adetlerimizi içinä toplêêr: çiiz hazırlanması; kızlara left alınması; varsa düün – saadıç ayırılması, çalgıcılar tutulması. Kasım olêr düünä hem başka sıralara hazırlık kapuları. Sıra geldiinän o kapular açılêr.
Başararak Kasım hem Hederlez yortularımıza, hristiyan dinimizä hem inanımıza dooru bir incelemä bakışı için yazımı, isteerim urgulamaa onu, ani dinimiz Klisedä işleyän popazlar diil. Dinimiz – bu ortodoks hristiyannıımız. Bunu annamaa deyni lääzım bilelim, ani bizi, gagauzları, GAGAUZ yapan hem ayakta tutan iki iş var – GAGAUZLUK hem dinimiz.
Açıklayalım nedän bitişer GAGAUZLUK: kök damarlarımızdan uşaklıtan, ayledän hem anaya-bobaya saygıdan, kultura edetlerimizdän hem sıralarımızdan, folklorumuzdan. Gagauzluk – bu birinci direk, ani bizi ayak üstündä tutêr. İkinci direk tä – dinimiz.
Bu üzerä eni gençlär lääzım GAGAUZLUKtan kopmasınnar hem dooru dinimizä saygı göstersinnär. O dinimzä, ani bizdän bizim halk adetlerimizi, sıralarımızı hem yortularımızı çalmêêr. Gençlär lääzım bu dinimizdän atılmasınnar. Onnarın içindä lääzım olsun halizä inan. Çünkü inan o senin içindä olan hem ayakta tutan bir direk. İnan o senin bel kemiin. İnanı olmayannar – kemiksiz. İnanı olmayannar bükülerlär, kırılêrlar, satılêrlar hem bitkidä gölgesiz bişeylär olêrlar. Ama açan insanın inanı var, o biler ne iş için direnmää hem ne iş için güüsünü germää. Çünkü inan – o insannık ta, inan – o ev dä, inan – o Klisä dä, inan – o Göktä Boba da. İnan – o hepsi, ne seni sän hem insan yapêr. Sendä inan yoksa – sän kimsin: hayvan mı, böcek mi, er kurdu mu? Var nicä demää, ani innasız da var nicä yaşamaa. Ama inansız yaşamak – o yaşamak mı?
Önemni o da – kim inanı insan arasına verer. Diil saklı iş, ani o “inanı verennerin” arasında var onnar da, ani “dinä izmet ederiz” deyeräk, sade kendi cöbünü doldumaa düşünerlär. Bu da var. Da bu beterä Klisä kaybeder inancıları, çünkü insan dışardan görer hepsi bu hayırsılıkları da deer: “aaa bu din sä, ozaman buna bän gitmeyecäm”. Popazların da arasında lääzım olsun te o insannar, kimin bel kemii var, ani halizdän hristiyanna, ama diil “altın öküzä” izmet edennär. Te onnar, kimin için Büük Ay-Boba Mihail ÇAKİR deyärdi: “hakikattan Allaha izmet ederlär!”
Benim bu yazılarımı büünkü Kliseyä karşı olarak kabletmää diil lääzım. Bu sade bir doorulu analiz hem bakış o işlerä, ani büün GAGAUZlarlan hem GAGAUZLUKlan olêr.
Akademik Todur ZANET, Gagauz Millli Gimnanın avtoru
