(“Gagauz kulturasının enginniindä müzeylär: zamanın zorlukları hem eni çözümnärBilim-praktika konferențiyasında Todur ZANETin nasaatı)
Zaman hayır olsun, hepsinä!
Bän istärdim çekettirmää bu kiyatlardan (“Gagauzların kayıp olan dilinin hem kultura adetlerinin Moldovada korunması” adlı 3 bilim kiyadı: 1-ci kiyat (“Gagauz halk masalları”, “Gagauz Folk Tales”, “Poveşte populare găgăuze”, «Гагаузские народные сказки»); 2-ci kiyat (“Gagauz türküleri, söleyişleri, bilmeceleri”, “Gagauz songs, Proverbs, Riddles”, “Cântece, proverbe, ghicitori găgăuze”, «Гагаузские песни, пословицы, загадки»); 3-cü kiyat (“Gagauz yortuları, adetleri, sıraları”, “Gagauz Holidaays, Customs, Riters”, “Sărbători găgăuze, tradiţii, obiceiuri”, «Гагаузские праздники, обычаи, обряды»)), ama şindi sesledim önümdeki nasaat edän insanı da, açan Canabisi dedi, ani bizdä sade XX-ci üzyıldan buyanı var pamätniklär, düşündüm, ani bundan giriş yapacam, çünkü çok yannış bir fikir.
Şindi biz bulunêrız Baş küüyündä, ama bu küüyä büün deerlär Kirsova. Haliz Kirsova küüyü orada, iki kilometra uzklıktaydı. Burası taa eveldän, siz kaldırarsanız eski kartaları, ikiüz yıllık, üçüz yıllık, dörtüz yıllık kartaları – burası Baş küüyüdü. Sora ne oldu?
Kirsovada yaşardı tukannar, burada yaşardı gagauzlar. Onnar kendi küüyündän kalktılar, bizim küüyümüzä geçtilär, da büün Baş küüyü oldu Kirsova. Üz yıldan sora deyeceklär, ani gagauzların can zenginnii burada yoktu! Zerä can zenginnii – o orada neredä biz yaşadık hem naşey biz yaptık.
Geçeriz geeri. Gidelim Balkannara. Bän herkerä söleerim, ani bir halkın istoriyası toprak altından. içindän çıkêr. Siz bin kerä var nicä söleyäsiniz: “Biz bu dünneydä bilmäm kaç üz yıl”. Bana ne! Ne çıkêr toprak içindän – o aslısı.
Şindi pamätniklär için. Bilersiniz Bulgariyada, neredä biz yaşadık – Varna, Kavarna, Balçık – orada gagauzların izi da kalmadı, yok. Sildilär. Küülerin adlarını diiştirdilär. İnsannarın adlarını diiştirdilär. Gagauzları, zorlan, bulgar yazdırdılar. Büün da deerlär bizim orada bişeyimiz yokmuş hem bişey kalmamış pamätnik. Bizim pamätniklär orada. Gidin kazın! Gidin kazın da bakın!
Bir on-onbeş yıl geeri Moldovanın azınnıklar departamentında oldu prezentațiya Bulgariyadan Prof. Dr. Georgi ATANASOVun “ДОБРУДЖАНСКОТО Деспотство. Към политическата, церковната, стопанската и културната история на Добруджа през XIV век” kiyadına. Bu adam bizim devletimizin, gagauzların Balkannarda devletinin (Karbunlu devleti, Dobruca devleti) Karbuna (Kavruna) baş kasabasında kazı yaparkan, gagauzların bitki padişahın Dobrotiçin damgazını (peçati) bulêr. O adam ne yapêr? Çıkarêr onu patredä, da saklêêr o patredi, zerä o damgada yazılı ga-ga-uz-ça! Da açan Georgi ATANASOV çıkarêr bu kiyadı, o kiyada koyêr o patredi. Da o kiyadı Bulgariyada brakmêêrlar tanıtsın. Da o geldi, da burada tanıttı.
Bu ne düşer Can zenginnii için!
Bän isteerim siz annayasınız bir iş – Can hem Ruh arasında çok inçä bir iş var! Can – o, ne bizi insan yapêr: giyinimiz, yapılarımız, yollarımız, insannara davranışımız. Neçin can?! Neçin, zerä ana taşıyêr evladını can altında. Hiç bir ana demeer: “Bän şkembedä seni taşıdım!” O deer: “Can altında taşıdım!” Can altında taşıdıysaydı, canınnan verdi ona hepsini, ne o binnärlän yıl toplamış içindä.
Da bana açan deerlär: “E-e-e, gagauzlar ikiüz yıl var!” Bän deerim: “Diil ölä! Biz ikiüz yıl geeri göklerdän düşmedik! Biz binnärlän yıl bu topraktayız!”
Taa bir iş. Dün buluştum bir adamnan. Sölämeyecäm kim hem naşey. O dedi: “Biz binärlän yıl bu topraklarda varız hem fişmannarın evlat boyuyuz!” Dedim: “Bakın, sizin dilinizdä, sizin istoryasnızda fişmannardan kalmış sade bir laf! Bizim dilimizdä, dünneyin ilk țivilizațiyasından Sumerlerdän (Şümerlerdän) ikiüz laf büün var gagauz (türk) dilindä. Bän bunu söleerim bileräk. Sizdä fişmannardan bir laf var da siz sayersınız onnarın boyları kendinizi. Bizdä sä ikiüz laf şümerledän var, da kim ilkin varmış bu dünnääda: siz mi: biz mi?”
Söledim, Can – ne biz yapêrız. Ruh – ne yollamış bizä Göktän Boba.
Bän pek sevinerim, ani 2016-cı yılda, Komrat muzeyinnän hem Moldova Respublikasının Etnografiya hem dolaylı tabiat istoriyası Milli muzeyindän Varvara BUZİLAnın ortaklıında da bir proekt hazırladık. Bu proekt çerçevesindä biz bir (!) yılın içindä gezdik hepsi gagauz küülerini burada, Ukraynada, Bulgariyada. Bir yılın içindä biz yazdık videoya, bir yılın içindä biz o videoları çevirdik Worda, bir yılın içindä biz çevirdik o gagauz ruh zenginniini hem can zenginniini taa üç dilä. Bu kiyatlar (“Gagauz halk masalları”, “Gagauz Folk Tales”, “Poveşte populare găgăuze”, «Гагаузские народные сказки»); 2-ci kiyat (“Gagauz türküleri, söleyişleri, bilmeceleri”, “Gagauz songs, Proverbs, Riddles”, “Cântece, proverbe, ghicitori găgăuze”, «Гагаузские песни, пословицы, загадки»); 3-cü kiyat (“Gagauz yortuları, adetleri, sıraları”, “Gagauz Holidaays, Customs, Riters”, “Sărbători găgăuze, tradiţii, obiceiuri”, «Гагаузские праздники, обычаи, обряды»)) 2017-ci yılda gagauzça, romınca, angliyca hem rusça çıktıkar. Bir yılın içindä!
Burayı gelärkän, hep düşünärdim: “Naşey söleyim sizä, muzeycilerä?” Bilerim, ani sizdä çok problema var, pek çok. Atın bir tarafa onnarı – onnar hepsi geçici.
Bizim istoryamız – bizim folklorumuzda. Bizim folklorumuzda büün bizim istoriyamız! Küüdä, kasabada var insannar, yaşlı insannar, ani bilmeerlär pek rusça, ani bilmeerlär moldovanca, romınca. Onnar lafeder gagauzça. Lafederlär ölä, nicä üürenmişlär ana südündän.
Hepsinizdä var mobilnıy, hepsinizdä kamera var. Gidin, gezin, yazın o insannarı, toplayın da çıkarın. Te o te olacek haliz kalıcı zenginnik – Can hem Ruh zenginnii!
Can zenginnii deyärkän, annêêrız – ne biz yaptık. Siz ona deersiniz – mal kulturası: yapılarımız, maazalarımız,mezarlarımız, eski kalelerimiz. Bizdä kalelär vardı! Varna, Kavarna kaleleri bizim!
(Bu arada zaldan Todur Zanetin lafını kesmää savaşannara Canabisi cuvap verdi) Bän burada lafedecäm gagauzça, kim annamêêr, sora alsın da çevirsin. Saygı. Bän hepsinä saygı güttüm: kim lafetti romınca – lafetti romınca, kim lafetti rusça – lafetti rusça, bän büün isteerim lafetmää benim zengin hem şıralı ana dilimdä, angısında toplu elli beş bin laf. Elli beş bin lafımız var bizim, elli beş bin! Onun için, te o lafları bulmaa hem dilimizi zenginnetmää deyni lääzım gezmää, yazmaa o türküleri.
Todur Zanet adına lițeyin direktoru Mariya Dimitriyevna ÇEBANOVA büün burada, aramızda. Canabisi verdi bana bir ad Kırlannarda. Bän o insana üç mü, dört kere mi gittim. İki kameraylan stereo yazdık. Zaman gelecek bän o videoları üzä çıkaracam. Ne türkülerimiz var! Bir dä o türkülerin derinnii var! Türkü, sade hava diil, onun lafı var.
En gözäl türküleri, en gözäl adetleri, en gözäl masalları biz yazdık küçük küülerdä.
Ukraynaya gittik. Aleksandrovka küüyün kenarında bir kufnä. Afedäsiniz yaşlı insan, içersi – nicä içersi. Yok ne isin – yapmış foşaf. Biz açan girdik, bu da kultura, insan daldırdı çölmää, uzattı da dedi: “Buyurun, yoldansınız!” Bän, iirenmedim. İçtim o çölmektän foşafı, ama sora yazdım ölä masalları, ani bizdä hiç yoktu.
Onun için yalvarêrım sizä, muzeycilerä, yalvarêrım üüredicilerä, gidin, yazın. Bän bilmeerim küüleri. Bana sölärselär bir insanı, bän toplanêrım da giderim, yazêrım. Sora analiz yapêrım, eni laflar çıkarêrım.
Siz erindäysizini. Kapanmayın muzeyin içindä sade, ani bu sergiyi yaptık! Te onnarı beş yılın içindä toplamarsanız, ne Can zenginniimiz kalacek, ne Ruh zenginniimiz kalacek.
Bizi gagauz yapan, bizi gagauzluk verän – Can hem Ruh zenginniimiz!
Büün Komrat Regional iştoriya hem tarafı aarştırma muzeyi için pek sevinerim, zerä bän taa gençkän o muzeyä çok kerä gittim, gezdim, gördüm. Ne bän bilmärdim, Todur Zanet olarak, oradan üürenärdim.
Ama isteerim sölemää, ani ilk muzey kurulmadı Komratta, ilk muzey kurulmadı Beşalmada! Gagauziyanın ilk muzeyi kuruldu Kongazda hem kurdu onu Nikolay BABOGLU. Sora daatılar o muzeyi da o muzeydän eksponatları taşıdılar Başalmaya.
Komrat muzeyi için. Bän şükür ederim muzeyin büünkü direktorun Vladislav MARİNOVun anasına-bobasına – herkerä kablettilär gözäl, istediimi açıkladılar, annattılar, açtılar arhivı. Ama sevinerim taa bir işä dä: açan bän şindän sora büüdüm-tülendim e, bän onnara şansora yardım ederim.
Pek sevinerim, ani Komrat Regional iştoriya hem tarafı aarştırma muzeyi bizdä var. İsteerim, ani hepsi muzeylerimiz bu uura etişsin. Bunun için işi yapmaa lääzım. Yapêr te o te, kim kaavi, kim kendisini inanêr. Baka bizim, raametli, bana hep däärdi ölä: “Todi, ya yapêrsın işi, ya hiç tutunma!” Onun için, tutundusaydınız – yapın işi!
Bän küçükkän, Tabak küüyündä vardı balballar – onnarı söktülär, götürdülär. Bän küçükkän, Kongazda açtılar bir kurgan. Bän gördüm kendi gözümnän: iki beygir skeleti, adam giimni zengin rubalara, kılıcı-mılıcı – hepsi var. Bän büün dä bulamêêrım o kurgan için yazıyı. Neşey orada vardı? Neyi bizdän saklêêrlar? O kurgan üstündän yaptılar bir yol – da bitti. Onnar hepsi saklı. Onnar var, ama saklı! Zerä, açılarsaydı hepsi e, dünnää başlka türlü olacek. Dünnää bizim olacek.
Todur ZANET, akademik, yazıcı, poet, türkolog, ențiklopedist, dramaturg, folklorcu, aaraştırmacı, çevirici, “Ana Sözü” gazetasının hem “Kırlangaç” jurnalın baş redaktoru.
