Şindiyä kadar bir “istorik” deyärdi, ani gagauz dilindä ilk din kiyadı çıkmış 1907-ci yılda. Kişinevda bibliotekada aslıdan var kiyat, angısının kabında yazêr: Ветхий Завет, пособие для гагаузов (1907 год). Первая книга на гагаузском языке. Ama bu cümlelär eldän yazılı. Bu kiyadın taa bir taanesi Kişinevun başka bir bibliotekasında var. Kabı da erindä. Kabında yazêr: Cвященная история Ветхого Завета. 1911 год.
2007-ci yılda bütün Gagauziya gagauzların eni istoriyasının iki büük yortusunu kutladı: gagauz yazısının 50-ci yıldönümünü hem ilk gagauzça kiyadın tiparlanmasının 100-cü yıldönümünü. Maasuz ilk gagauzça kiyadın tiparlanmsının 100-cü yıldönümü için Çadır manastırında V-ci Mihail ÇAKİR Okumakları geçirildi.
Kişinöv bibliotekasında bulunêr “ilk” gagauzça kiyadın originalı, sade ani kapsız hem ilk 20 sayfasız. Üstündeki yaprakta eldän yazı bildirer, ani bu ilk kiyat gagauz dilindä, onun avtorunu (protoierey M.ÇAKİR), tipar erini (Kişinöv) hem tipar yılını (1907). Esaplêêrız, ani ilk gagauzça kiyadın 100-cü yıldönümünnän baalı kutlamalar bu yazıdan çekildilär.
Şüpesiz, ani 1907-ci yıl ilgili gagauz dilindä kiyat tiparlanmasınnan, çünkü 1907-ci yılın Canavar ayın (oktäbri) 31-dä Rus Klisesinin Sinodu kabletti bir karar, angısı izin edärdi: “1) Hristozun Duumasının adına Kardaşlık aracılıınnan Kişinöv eparhial zaabitliinä veriler hak tiparlamaa gagauz dilindä slavän bukvalarınnan [...] yaprakları, broşuraları hem din kiyatlarını; 2) evangeliyayı, akafistleri, duaları, türküleri, yaprakları h.b.b. (hem buna benzeyän) gagauz dilinä çevirmää deyni erli Din konsistoriyasının azası protoierey Mihail ÇAKİRın başkannıı altında bir çevirici komisiyası kurulêr hem 3) kiyatların hem yaprakların ţenzurasını yapmaa hakkı hep protoierey ÇAKİRa veriler, zerä o gagauz dilini islää bilän insan”.
XX-ci asirin çeketmesindä, açan Basarabiya Rus imperiyasına girärdi, taa doorusu 1904-1908 yıllar arasında Basarabiyanın gubernatoruydu Aleksey Nikaloeviç HARUZİN (1864-1932), rus etnografı, antropologu hem devlet adamı. O Yabancı dinnerin ruh işleri departamentının başıydı, sora 1911 yılda İç işleri ministrunun yardımcısı oldu. Bezbelli, prot. M.ÇAKİR onu islää tanıyardı, deyni 1911 yılın Kıran ayın (dekabri) 6-da baaşlamış ona «Священная исторiя Ветхаго Завѣта // Ески Баалантынын Айёзлалы исторiясы» adında kendi kiyadını, angısının titul yapraanda brakmış kendi avtografını da. Şindi bu kiyat bulunêr MDU (Moskva Devlet Universitetı) Bilim bibliotekasının Siirek kiyatlar bölümündä. Kiyadın içindekileri bire-bir uyêr o kiyatlan, angısı bulunêr Kişinöv bibliotekasında. Bu açıklamalar getirer o fikirä, ani yannış olur saymaa bu kiyadın tipar yılını 1907 yılı.
Her gagauzça sandıımız ilk kiyat 1911 yılda çıktıysa, ozaman haliz ilk kiyat, angısını Ay-Boba tiparlamış gagauz dilindä, olêr “Dua kitabı” (1908 yıl). Bu kiyadın originalı bulunêr “D.KARAÇOBAN” adına Beşalma muzeyindä, da onun kabında belli yazı – 1908 yıl.
Onuştan büün Ay-Boba ÇAKİRin bildiimiz ilk kiyadı gagauzça “DUA KİTABI” (1908).
Bunun için avtor kendisi da yazêr «Священная исторiя Ветхаго Завѣта // Ески Баалантынын Айёзлалы исторiясы» adında kiyadın ön sözündä: “Artık rus-gagauz dua kiyadı tiparlandı, şindi da, açan evangeliyayı çevirmäk çalışmaları ilerleer, tiparlanêr kısadan Eski hem Eni Baalantının ayozlu istoriyası”. Aklınıza getirderiz, ani “Eni Baalantının ayozlu istoriyası” 1912-ci yılda tiparlandı, onun kopiyası Moldovanın Milli bibliotekasında bulunêr.
Viktor KOPUŞÇU, MDU Aziya hem Afrika devletleri İnstitutunda türk dilleri kafedrasının studentı, aarştırmacı, din kiyatların çeviricisi
