CANAVAR YORTULARI sayılardı en büük yortu gagauzların 3 en büük, en bakılan hem en maanalı milli yortuların (“Canavar yortuları”, “Hederlez”[2] hem “Kasım”[3]) arasında, ani sayılarmışlar gagauzlarda taa hristiannıktan ileri. Çünkü evelki gagauzlar Canavarı doorudan Allaa gibi büük sayarmışlar. İnanarmışlar, ani Canavar kendi kuvedinnän hem fikirinnän erdä hem insan arasında uygunnuu hem düzgünnüü, insannarın raat yaşamasını koruyêr hem, yannış adımnardan hem sapmalardan koruyup, dooru yola koyêr. Onuştan gagauzlar inanêr, ani kırda yabanıylan buluştuynan insannarın uuru uyacek hem o günkü işleri islää gidecek.
Gagauzlara deyni Canavar yortuların en büük hem en maanalı olmasını gösterer o iş, ani o yortular diil bir günnük yortu, ama 6 gün bakılan bir yortu: 3 gün yaalıdan 3 gün da oruçtan (laf Kolada orucu için, ani başlêêr Kasım ayın 28-dä). Canavar yortuları, Kasım ayın (noyabri) 25-dä çekedip, bu ayın 30-da da biterlär. Eskidän kimi insannar Canavar yortularını aftaylan bakarmışlar, zerä bu yortuları “bakêrlar Canavarlara, hayvannarı yabanılardan korumaa deyni”.
Yortunın bukadar gün bakılması gösterer onu, ani evellär gagauzlar, hayvancı oldukları için, yaşamaları da, aaçlıktan ölmemeleri da ev hayvannarın saalıına baalıymış. Belliki, hayvannarın da en büük duşmanıymış canavarlar. Onuştan Canavarlara bukadar saygı gösterilirmiş hem büük maana verilirmiş.
Ama gagauzlarda Canavar yortuların bakılması hem sayılması başka bir sebeplän da ilgili: Gagauzların (Oguzların[4]) peydalanmasını annadan legendaylan. Te o legenda: “Varmış bir halk. Pek akkılıymış hem pek çalışkanmış. Hayvancılıı da, zanaatları da becerärmiş. Kaavi bir halkmış. Komuşularınnan da barışta yaşarmış, kavga etmäzmiş.
Ama gel-git vakıt, ansızdan gelmiş onun üstüna bir duşman ordusu. Büük bir cenk başlamış. Gecä-gündüz düüş gidärmiş. Oklar tolu gibi yaayarmış. Süngülär çivi gibi kırılarmış. Kılıçları etiştirämärmişlär bilemää. Alçaklarda kan gölleri pihtilenärmiş. Köşä-bucak ölü askerlän doluymuş. Yavaş-yavaş duşman ensemää başlamış. Hiç birini esir almaa istämemiş. Büüyünü-küçüünü kıymış.
Salt bir çocuk kurtulmuş. O çocuu da, ayaklarını hem kollarını kesip, duşmannar bir ulu daa içinä atmışlar. Pek canabet duşmanmışlar onnar.
Hep ozaman daa içindä, uluyup, gezärmiş bir dişi Canavar. O uluyarmış, zerä hep o duşmannar kıymışlar onun yavrularını. Gezä-gezä razgelmiş bu Canavar çocuun üstünä. Sürüyer çocuu bir zapa, saklı erä. Başlêêr bakmaa onu kendi yavrusu gibi. Besleer hem büüder çocuu.
Geçer yıllar. Çocuk büüyer. Başlêêr o Yabanının yardımınnan daa kenarına çıkmaa, dolayları siiretmää. İnsannarı gördüünän, Canavar çekärmiş olanı daa içinä.
Ama bir günü, Yabanı ava çıktıı zaman, olan, tukurlana-tukurlana, daa kenarına yalnız çıkêr. Görerlär onu duşmannar. Da, bir ok atıp, öldürerlär onu.
Yabanı, avdan döndüünän başlêêr aaramaa olanı. Bulêr onu ölü. Kahırdan çekeder ulumaa. Bu ulumaktan duşmannar titremää başlêêr. Korkudan kaçêrlar bu topraklardan.
Geçer bir parça vakıt da duudurêr Canavar oniki uşak: onbir çocuk bir da kızçaaz. Büüdüynän, çıkêrlar onnar daadan kırlara. Kurêrlar bir senselä, da koyêrlar ona ad – OGUZ. Kendi bayraklarına da Canavar kafasını altın şiritlän dikmişlär”[5].
Bekim bu legenda beterinä da Canavar yortularında diil lääzım kullanmaa kesän, delän, deşän, yaran, saplayan (makaz, buçak, nacak, diiren, tırpan h.b.) gibi tertipleri. Ama, binnärlän yıl geçtiktän sora, açan Canavar yortusunun aslı sebepi unudulmuş, bu yortuyu hayvancılık adetlerinä iliştirmişlär.
Canavar yortuları hatalı sayılêr, onuştan bu yortularda kimi maasuz işlär yapılmêêr. Karı işlerindä ne yapaa işlener, ne yorgan doldurulêr, ne düzendä dokunêr, ne ruba dikiler. Bıçak kullanmamaa deyni ekmekleri hem başka kesilecek imekleri ilerdän kesärmişlär. Ev makazlarını hem koyun kırkmaa makazlarını baalardılar iplän yada tasmaylan – “yabanıların aazları gerilmesin (açılmasın) deyni”.
Bundan kaarä karılar o günnerdä sobanın aazını suvarmışlar – “canavarın gözlerini hem aazını suvamaa deyni”. Ozaman turşu da kurulmêêr, “zerä laanalar da, turşular da uzanaceklar nicä liga hem kokmaa başlayaceklar”.
Adamnar aul işlerini yapmêêrlar: odun yaarmêêrlar, yonmêêrlar, bıçakları hem başka avadınnıkları bilämeerlär hem düümeerlär.
Canavar yortularında bişey yapılmaardı – “onu bakardılar, nicä büün Paskelleyi bakêrlar!”
Canavar yortuları bakılêr insannara da zarar olmasın deyni: taa çok adam kulluuna, sora da karı kulluuna. Adamnara hem çocuklara taa çok bakılêr, zerä evellär evin dirää adammış, bütün kır işleri, hayvancılık hem ayleyi bakmaa üklär adamnarın omuzlarındaymış. Adamnarlan bişey olarsaydı – aylä batarmış. Onuştan karı kulluu için Canavar yortularında sade bir-iki gün karı işi yapılmarmış, ama adam kulluu için bir aftaya kadar karı işi yapılmarmış: ruba, gölmek dikilmäärmiş, don, kuşak hem sargı dokunmaarmış. Kimi aylelerdä bu karı ilerinä zapalar aftaylan sürtärmiş.
Gagauzlar inanêrlar, ani bu yortularda yapılan rubalara giimni insanın üstünä, mutlaka, yabanı abanacek. O abanmaktan kurtulmak için insan lääzım soyunsun, da rubaları canavara atsın. Ozaman, canavar rubaları paralayıncak, insan etiştirecek, kaçıp, kurtulmaa. Hep bölä lääzım yapmaa yorgançiylän da, herliim kundakta uşak ona sarılısaydı da kırda canavarlara uurlarsan: “Bir karı doldurêr yorgançi uşaa Canavar yortusunda. Karı baurçuluykaymış, ama evli Kongazda. Bir pazar günü deer kocasına: “Ha, yollancez Baurçuya!” Çekederlar gitmää Baurçuya, etişerlar bayır tepesinä. Baksalar nelärsa geler. Karı därmiş: “Ya bak, be, iki köpek geler, yuvarlanarak!” “Mari, onnar diil köpek, mari! Onnar yabanı. Yabanı örümeer, o geler yuvarlanarak. Naşêy siz yaptınız Canavar yortusunda, mari?” “Bişey, te bu yorgançiyi doldurdum“. Alêr o uşaktan yorgançiyi, da sıbıdêr, da gederlar ileri. Gelmişlär yabanılar, alêrlar o yorgançiyi, da paralêêrlar. Yapmışlar buka-buka! Ozaman, o vakıt Canavar yortularında bişey yapılmazmış, bakarmışlar nicä Paskelleyi!”
İnanılêr, ani herliim Canavar yortuları bakılmadısalar hem o günnerdä karılar hem adamnar iş yaptısalar, ozaman, kıra sürmää çıktıynan, yabanılar beygirlerin şkembelerini deşeceklär hem, kırdan küü içinä gelip, bulaceklar o evi, neredä Canavar yortuları bakılmadı, da paralayaceklar küçük hem da büük baş hayvannarı: “İlkyaz açıldıynan dädunnar giderlar kıra öküzlärlän, beygirlärlän. Çırak var. Puluk iki demirli[6]. Biri tutêr puluu, biri eder öküzleri, biri da beygirleri. İki demirli puluu çekämeer iki beygir, iki da öküz koşêrlar. Beygirlär pek duyarmış yabanı kokusunu hem korkarmışlar ondan. Öküz sa yabanının kokusunu duymêêr hem ondan kormêêr. O tarlada bizim alçak. Giderlar, bir kerä dönerlar, iki kerä dönerlar. Açan giderlar üçüncülää, etiştiynän alçaa, beygirlär gitmeer. Därmiş baçi: “Tätü bo, lääzım olsun burda yakın yabanı!” “Eh, var yabanı!” Açan geçerlar alçaa, beygirlär – nekadar gidäbilärsa! Dönerlär geeri – genä hep ölä! Açan baksalar – üç yabanı! Açan gelerlär – beygirlär dikinä kalkêrlar. Alêrlar, koyêrlar puluu, borna, sürgüyü[7] taligaya. A yabanılar artık çıkmışlar alçaktan, çalılıktan buyanı. Beygirleri koşêrlar, da evä! Aaz mı, çok mu gitmişlär, gelmiş o yabanıların üçü da, nerdä taligaymış ye, orasını toz-duman eşerlar. Hem uluyêrlar, hem eşerlar orasını.
Açan etişerlar evä, mamu yaparmış imää, babu da açmış tokadı: “Ne, be?! Ne bu vakıt geldiniz?” “Sus, mari! Biz neyä donandık büün! Şükür et Allaha, ani biz kurtulduk!” “Naşêy oldu?” Därmiş dädu: “Açan bän sizä söledim, ani Canavar yortusunda yapmaasınız iş! Siz ne yaptınız? Bizä çorap ördünüz! Yabanılar aklında tuttu, da üstümüzä geldilär, da bizi kooladılar kırdan. Te onun için karılar da, adamnar da diil lääzım Canavar yortularında iş yapsınnar!”
Taa inanılêr, ani Canavar yortularında adamnar ev işlerini yaptısalar, yada örtüyü düzdüsalar, “yabanı gelecek, ta örtünün sazlarını yolacek” yada yapılan işi paralayacek: “O vakıt vardı çok yabanı. Canavar yortularında bişey yapılmêêr. Bizimkilär Canavar yortularında yapêrlar bir ahır. Ozaman hayvannara, öküzlerä yapardılar ahır. A babu çıkêr da därmiş: “Näbêrsınız siz, be?! Dursanız ye aylak, be! Siz yapêrsınız ahırı, bizä baarêrsınız iş yapmayalım! Brakın o ahırı, be!” Alêrlar, da yapêrlar o ahırı. Da koyêrlar onu iki ambar arasına. Vardı bir ambar büük, bir da küçük vardı.
Avşam olêr. Oturêrlar ekmek imää. O vakıt hepsindä köpek var. Köpeklär – saklı erdä. Avşam oldu, ekmek idilär – köpekleri salveridilär. Oturduunan ekmek imää, köpek salêr. Mamu da kenarda oturmuş, patın kenarında. Dädu därmiş: “Gelin mari, ya çık ta bak kimä salêr o köpek, mari. O boşa salmêêr!” Açan mamu çıkêr, da bakêr sokaa – yok kimsey. Açan bakêr ambarın yanına – yalabêêr iki göz, nicä batariya! O yabanı – pek yalabarmış onun gözleri. A köpek paralêr ortalıı. Däduylan babu da ikisi baarışêrlar içerdä. Babu därmiş: “Yaptınız ahır Canavar yortusunda!” Açan dädu çıkêr, da bakêr, dooru da babu söleer – iki yabanı geler, da alêrlar o ahırı, yapêrlar tiftik-tiftik. Daadêrlar. Koparêrlar, da giderlar. Açan sabaa olêr, bakêrlar – hepsini koparmış yabanılar. “Yaptın mı ahırı? Bän açan söledim sizä! Baarêrsınız biz iş yapmaylım, kendiniz sa ne yaptınız?!” – därmiş babu. Onuştan Canavar yortularında bişey yapılmêêr – oturacan iicän, yatacan dinnenecän, gicän lafa duracan. O vakıt öläymiş!”
Evel gagauzlarda canavara “kurt” deyärdilär. Bu lafın “canavar” lafından taa aar hem korkucu maanası var. Şindi bu laf sade betvalarda (“Kurtlar kafanı işin!”, “Kurtlar isin seni!”) kaldı. Sayılêr, ani bundan betva taa aar hem çarpıcı tutulêr. Eminnerdä sa (“Canavar ursun!”) kullanılêr taa yımışak laf – “canavar”.
Gagauzların Сanavara okadar büük saygıları var hem ondan okadar korkarmışlar, ani üzlärcä yıl “kurt” lafını seslän kullanmaa korkarmışlar – “canavar işitmesin hem gelmesin deyni”. Hep bu sebeplän, canavar için laf gidärkana, insannar, taa sık karılar, fisirdemeyä geçärmişlär. Yıllarlan “kurt” lafı zapa altına alınmış. Onuştan bu lafın erinä başlamışlar kullanmaa “canavar”, “yabanı”, “boz bey”, “boz kumi”, “aaz kitlenecää” gibi lafları.
Lääzım urgulamaa, ani gagauzlarda “Canavar yortuların” bakılması, Canavara bukadar saygı gösterilmesi, gagauz Milli Bayraanda Canavar kafasının olması hem Gagauzların (Oguzların) peydalanmasınnan ilgili hem Canavara baalı legandanın var olması, gösterer onu, ani onnar gagauzların HALİZ MİLLİ ADETLERİ. Onnar diil “Balkan-Tuna bölgesinin hem bütün Balkan adeti”[8], nicä yannış sayêrlar kimi aaraştırmacılar, bununnan koparıp gagauzları onnarın HALİZ KÖKLERİNDÄN – kardaş türk dünnäsı halkların yortularından, adetlerindän hem sıralarından.
Akademik Todur ZANET
[1] Yazı alındı kiyattan: “Gagauzların kayıp olan dilinin hem kultura adetlerinin Moldovada korunması” 3-cü kiyat // “Pontos”, Kişinev, 2017-ci yıl, s.s. 10-15.
[2] Hederlez – gagauzlarda, hristiannıktan ileri peydalanan üç en büük hem maanalı milli yortulardan (“Canavar yortuları”, “Hederlez”, “Kasım”) ikincisi. Bakılêr Hederlez ayın (may) 6-da. Evel, açan gagauzlarda yıl ikiyä bölükmüş, sayarmışlar, ani bu gündän beeri yaz başlêêr.
[3] Kasım – gagauzlarda, hristiannıktan ileri peydalanan üç en büük hem maanalı milli yortulardan (“Canavar yortuları”, “Hederlez”, “Kasım”) üçüncüsü. Bakılêr Kasım ayın (noyabri) 7-dä. Evel, açan gagauzlarda yıl ikiyä bölükmüş, sayarmışlar, ani bu gündän beeri kış başlêêr.
[4] Oguzlar – gagauzların dedeleri, türk soyların bir boyu, ani XI-ci üzyıladan yaşardılar Orta Aziya hem Mongoliya kırlarında.
[5] “Kırlangaç” jurnalı (“Ana Sözü” gazetasının üç aylık eklemesi), № 1, 2001-ci yıl; “Gagauzların kayıp olan dilinin hem kultura adetlerinin Moldovada korunması” 1-ci kiyat // “Pontos”, Kişinev, 2017-ci yıl, s. 138.
[6] iki demirli puluk – rusça: плуг с двумя лемехами.
[7] sürgü – rusça: волокуша для заравнивания пашни.
[8] KVİLİNKOVA E. N. «Гагаузский народный календарь» // Kişinev, 2002, s. 20.
