Gagauziyada, Moldovada hem onnarın dışında anılmış olan akademiin, yazıcının, jurnalistın, aaraştırmacının Todur (Födor İvanoviç) ZANETin yaratma çalışmaları çok çeşitli yoldan hem kanatlarda yapılêr. Büün onu bileriz, nicä yazıcıyı, poetı, dramaturgu, çeviriciyi, rejisöru. Akademik Todur ZANETin bilim meraklıı alanı da pek geniş, onun şeremetlii hem beceriklii, gagauz istoriyasının hem kulturasının çok meraklı bölümnerini kavraması saygımızı çeker. Onun çalışmalarında ayırı bir er kaplêêr jurnalistika, neyä o energiyasını, kuvedini hem vakıdını baaşlêêr. “Ana Sözü” gazetası, angısına Todur ZANET artık may 30 yıl redaktorluk eder – gagauz dilindä çıkan tek gazetadır, angısını bilerlär hem severlär Gagauziyanın herbir köleciindä hem diil salt oralarda.
Poeziya hem dramaturgiya kiyatlarından kaarä, avtorun kalemi altından çıktı ențklopediya uurunda birkaç temel bilim kiyadı da. Onnarın birisi “GAGAUZLUK: Kultura. Ruh. Adetlär”, ani dünnääyı 2010-cu yılda gördü da okuycuların hem bilim dünnääsının büük meraklıını çekti. Kiyatta avtor dalêr gagauz halkın geçmişinä, gagauz folkorunda, literaturasında hem kulturasında bilimnerinnän aaraştırmak sonuçlarınnan okuycularlan paylaşmaa. Kiyadı hazırlarkana bilim aaraştırmacısı inceleer diil salt Gagauziya gagauzların, ama Ukrayna, Bulgariya, Grețiya hem Rumıniya gagauzlarını folklorunu hem adetlerini da. O becerdi üzä çıkarmaa 2500 gagauz söleyişlerini hem demeklerini hem da pek çok eni lafları da. Kiyadı hazırlarkana Canabisi kullanmış dünnääda bu uurda anılmış hem avtoritetlı bilgiçlerin Valentin MOŞKOVun, Atanas MANOVun, Konstantin İREÇEKın, Vladimir ZAYÇKOVSKİyin h.t.b. çalışmalarını.
Koyup önünä pek zor daavayı: gagauzların kulturasını, ruhunu hem soyunu ențiklopediyalı hem annatmalı biçimdä dünnääya açıklamaa, avtor büük başarıylan bunu yapmış. Kiyatlan ortaya çıktı bir yaratma, neredä gagauz halkın bütün kultura ömürü gösteriler. Bu aaraştırmada okuycu bulacek pek incä bilgileri gagauz masalları, dastannarı, fıkraları, halk türküleri, peetleri, duaları, betvaları, sıraları hem adetleri, yortuları, bilmeceleri, halk oyunnarı hem muzıka uurunda, üürenecek küülerin adlarını, ustalıını, milli imeklerini, hayvancılıkta hem çiftçiliktä kullanılan terminneri, ekosistemyı, taa bitlerin, çiçeklerin hem otların adlarına kadar. 50 bölümnük kiyatta var halk mediținası bilgileri hem düşlerin açıklaması bilä.
Kiyadın bilim paalılıını üüseldän element – sözlük, neredä lafların maanaları hem gagauzça hem da rusça veriler. Kiyadın 44-cü bölümündä bulunan sözlük 600-zä yakın laf içinä alêr hem kiyadı donaklayan gözäl bir ektir.
“Gagauzlar kimdir, nedir onnarın özellik bakışları dünneyä, ne türlü onnarın sıraları hem adetleri, ne türlü onnarın folkloru, nicä sölener hem annaşılêr onnarda fenomennar, mallar, renklär, nicä onnarın milli giimneri, nicä onnar davranêrlar ona, neyä nemţelär deerlär Heimat, ya da romınnar Vatră (ocak), nesoy onnarın etnogenezı, hem ne var istoriyada – onnarın özellii hem hergünkü olmaları – üüreneriz detallerin zenginniindän, parlak hem cömert inceliklerdän, angıları talantlan erleştirili bu kiyatta, ani bütün parametralara görä var halizdän uygun bir enţilopediya”, – yazêr kiyadın girişindä Moldova hem Romıniya Bilimnär Akademiyaların Akademii Mihay ÇİMPOY. İkinci rețenziyanın avtoru Azerbaycan Milli Bilimnär Akdemiyasının Folklor İnstitutun direktoru Prof. Dr. Hüseyn İSMAYILOV da pek üüsek uura koydu bu kiyadın zenginniini. Todur ZANETin bu aaraştırması için büük bir yazı yadzı anılmış türkolog Nail TAN da, o yazı tiparlandı Türkiyenın pek avtoritetlı “Türk Dili” bilim jurnalında.
2011-ci yılın “Moldovada Halklararası kiyat sergisindä” bu kiyat “Yılın ențiklopediyası” olarak tanındı. Hep o yılın ona Moldova Yazıcılar Birliin “Halklararası kultura baaları için” nominațiyasında premiya verildi. Eridir urgulamaa, ani Todur ZANET çok halklararası premiyalarını kabletti, angılarının arasında TÜRKSOY ödülü da var. 2015-ci yılda “TÜRKSOY” jurnalı yazardı: ““GAGAUZLUK: Kultura. Ruh. Adetlär” aaraştırması gagauz kulturasının bütün patredi, neredä var nicä bulasınız çok bilgi bizim “uzak, ama pek yakın soydaşlarımız” – gagauzlar için, hem da onnarın kulturası için, neleri yazıcı buldu kiyadı hazırlarkana yapılan aaraştırmalarda”. Bölä üüsek paa koyuldu bizim vatandaşımızın Todur ZANETin bilim çalışmasına Halklararası “TÜRKSOY” türk kulturası kuruluşu (Ankara) tarafından, angısında Gagauziya da çok yıllar, aza olarak, bulunêr.
Bu kiyat “Pontos” basım evindä 1000 taanä olarak basıldı da, avtorun çalışmalarınnan, herbir bibliotekaya etişti. Gagauzların istoriyasını hem kulturasını üürenmeyä yardımcı olan bu bilim kiyadı okuycuların tarafından pek istener hem okunêr. Lääzım urgulamaa, ani yorulmak bilmeyän hem inсeliklän çalışan aaraştırmacının Todur ZANETin kiyatları bulunêrlar dünneyin çok bibliotekalarında – Türkiye Milli bibliotekasında, ABD Kongresin bibliotekasında, Kazahstanın Milli Akademika bibliotekasında h.t.b.
10 yıl geeri çıkan “GAGAUZLUK: Kultura. Ruh. Adetlär” kiyadı girdi “Kiyatlar – 2020 yubilärları” listesinä, onun avtorunun adı da yazıldı “Moldova Respublikasının Altın kiyadına” (“Cartea de aur a Republıcıı Moldova”, 2016г.).
Gagauziyanın Regional bibliotekasının kolektivı açık candan kutlêêr bibliotekamızın büük dostunu Todur (Födor İvanoviç) ZANETi onun hazırladıı en önemni kiyatlarından birisinin 10-cu yıldönümünnän hem dileeriz Canabisinä yaratmak energiyası gagauz kulturasının ilerletmesindä taa çok ptoektların başarılmasında.
Evgeniya LÜLENOVA, Gagauziya kultura hem turizma Upravleniyanın bibliotekalar bölümünün başı
