Terbietmäk – o diil yaşamaya hazırlanmak,
Terbietmäk – o kendi yaşamak.
John Devey
İnsanın moral kaliteleri çekiler küçüklüündän. Kimin arasında büüyecek, kalkınacek evlad, işidecek büüklerdän, dolayında bulunan insannardan iilik için, dooruluk için, sevda için halkına, dilinä, topraana. O bilgilärlän adımnayacek yola, angısının adı ömür.
Aylä – soţial bölümü, angısınnan baalı insanın fizika ilerlemesi, eni evlatboyların duuması hem gelişmesi, onnarın kendibaşına yaşamaya hazırlanması.
Aylä – o bir istoriya kategoriyası, angısının diişilmesi cümnenin gelişmesinnän barabar olêr.
Burada olur açıklayalım aylenin funkţiyalarını:
a) Reproduktiv funkţiyası – uşak duudurmak, soyu zeedelemäk. Büüyän uşakların saalıını hem yaşamasını korumak.
b) Terbietmäk funkţiyası – uşaan kişiliini oluşturmak.
c) Üüretmäk funkţiyası – ayledä üürederlär lafetmää, gezmäa, okumaa, saymaa. Komunikativ funkţiyası – aylenin herbir kişinin kontaktı türlü informaţıyalarınnan, literaturaylan, incäzanaatlıklan.
d) Emoţional funkţiyası – saygı biri-birinä duymak, biri-birini korumak.
e) Ekonomik funkţiyası – birliktä çorbacılıı götürmäk. Biri-biri arasında kaavi ekonomik baalantılarını oluşturmak. Biri-birinä yardımcı olmak.
f) Korumak funkţiyası – götürer fizik, ekonomik, psiholocik korumayı aylenin herbir azasını.
Aylä pek önemni uşaa deyni, çünkü o cuvapçı o atmosfera için, angısında uşak lääzım büüsün, zeedelesin becermeklerini, olsun kişi. Terbiyetmää uşaa – o bir büük iş, zor iş. Belli ki, en büük örnek uşaan terbiedilmesindä, kendi ana-bobanın yaşaması. Büüklerin davranması biri-birinä aylä içindä baalı uşaan psiholocık oluşturmasına.
Aylä – o ölä bir kolektiv, angısı oynêêr uşaan terbiedilmesindä en önemni, en uzun vakıtlı rolü. İzleyelim bu sincircii: aylä-uşak-moral. Uşaan moral dünnesini var nicä payetmää üç uura:
1. Yaptıkların motivaţiyası – uşak kendi isteer olmaa islää, dooru götürer kendisini. Biler ne o iilik hem ne o prostluk, ne o fayda hem ne o zarar.
2. Emoţional-duygu uuru – bu uura girer duygular hem emoţiyalar. Emoţiyalar var iki türlü:
a) olumnu duygular (islää emoţiyalar) (sevinmäk, yalpaklık, şükür etmäk, sevda, hodullanmak h.b);
b) olumsuz duygular (prost emoţiyalar) (fenalık, çök görmäk, küsü, azetmemäk).
3. Bilim uuru – bilgilär.
Uşaan emoţiyalarını lääzım terbietmää. Moral duygularsız ii insan olmayacek.
Ayledä uşaan terbiedilmesindä problemaları açıklamaa deyni, A. S. Makarenko çok kuvet koymuş. O sayardı, ani bütün aylä – önemni bir şart uşakların terbiedilmesindä, neredä ana hem boba yaşêêrlar birliktä hem biri-birinnän, hem uşaklarlan, neredä var sevda hem saygı biri-birinä, neredä var er rejima hem birliktä çalışmaya. O sölärdi, ani analar-bobalar lääzım namuzlu hem dooru terbietsinnär kendi uşaklarını hem annasınnar, ani onnar cuvapçı cümnenin önündä uşakların terbiedilmesi için.
Ana-boba evi, aylä uşaa deyni – şkola, neredä uşaa hazırlêêrlar yaşamaya. Evdä lääzım olsun herkerä sevda, dooruluk, dayanmak diil sade uşaklara, ama aylenin başka kişilerinä dä. Duyguların terbiedilmesinä girer can acımak terbiedilmesi. Can acımak duygusu gösterer uşaan insannıını. Ama, büük gücenmeyä, büünkü günda bulunamêêr herbir ayledä ana da, boba da evdä, da adım-adım üüretsinnär uşaklarını iileri ayırmaa kötü işlerdän. Neçin sä ruh zenginniini insan diiştirdi çöp zenginniinä.
Burada olur söleyelim gagauzların aylesindä uşakların terbiedilmesi için.
Gagauzların aylesi patriarhat aylesiydir. Bu gösterer, ani gagauzlarda aylenin başı – bobaydır. Gagauzların aylelerini var nicä iki grupaya bölmää:
1. Var aylelär, angılarında hepsi üç evlad boyları da barabar yaşêêrlar: dädu- babu, ana-boba hem uşaklar. O büük aylelär sayılêrlar.
2. Sadä aylelär, angılarında analar-bobalar hem uşaklar yaşêêrlar. Bölä ayledä aylä başı – boba. O küçüräk aylä sayılêr.
Seftä aylä adetlerini aaraştırdı gagauz etnografı S. S. Kuroglu. O yazêr, ani gagauz aylesi başında durardı en yaşlı adam. Bu adam ayledä işlerin sırasını gözledärdi. O bütünnä varlıın saabisi sayılırdı. Ayledän kişilär hiç bir lafsız da kayıl olardılar onunnan. Aylä başı vardı nicä takazalasın kabaatlıları, koolasın onnarı evdän, braksın onnarı averiyasız, kendi bakışına görä eversin onnarı h. b. İnsanın arasında o aylesi için cuvap edärdi, saabiliini götürärdi hem işleri pay edärdi evcimannarın arasında, alarak esaba onnarın becermeklerini. En zor hem önemni çiftçilik işlerini adamnar yapardılar. Bu üzerä adamnarın eri ayledä taa önemnniydi. Karıların bütünnä yaşaması ilgiliydi kocasının yaşamasınnan. Bu beterä karılar kocaların kararlarını lafsız gerçeklärdilär. Karının ayledä eri baalıydı etika normalarınnan, adetlärlän.
Gagauzların aylesindä küçüklär lääzımdı danışsınnar büüklerä buluştuynan, küçüklär diil sade seläm verärdilär büüklerä, ama ellerini dä öpärdilär. Evcimannarın arasında ilişkilär baalıydı diil sade patriarhat adetlerinnän, ama onnarın varlıklarınnan, varlık payınnan. O üzerä, ani aylenin varlıı saabinin elindä bulunardı, hepsi evcimannar onunnan baalıydı. Evi hem varlıın bir payını taa sık küçük ooluna brakardılar, büüklär sa kabledärdilär varlıın taa küçük paylarını. Buna görä peydalandı adet, ani en küçüün yoktu hakı büüklerdän ileri evlenmää.
Büünkü günnerdä büük aylelär azalêr, sadä aylelär zeedelenerlär. Ama şindiki vakıtta yaşamak diişildi, neçinki uşaklar büüyerlär yarı aylelerdä. İşsizlik beterä çoyu, brakıp uşaklarını, giderlär para kazanmaa başka devletlerdä.
Çoyu aylelerdä analar-bobalar birliktä giderlär kazanca. Te ozaman zor olêr ihtärlara, çünkü onnarın yufka omuzlarına asêrlar uşakları hem onnarın hepsi problemalarını. Ozaman bu problemalar zeedelener şkolada da, çünkü sade şkola uşaan her tarafça terbiedilmesini tamannayamayacek.
Biz çok kerä göreriz, ani uşaklar diil sınaşık çalışmaa, saymêêrlar paranın paasını, bekleerlär hepsini hem hemen şindi anasından-bobasından. Kim burada kabaatlı? Aylä mi? Şkola mı? Sokak mı? Olmalı, herbiri ayırı-ayırı hem hepsi barabar.
Gagauz aylesinin tematikasını pek derin hem geniş açıkllêêr gagauz yazıcıları. Yok ölä bir yazıcı, ani dokunmasın bu temaya. Bundan biz annêêrız, ani herzaman, herbir devlettä, insanın herbir yaşamak periodunda insanın yaşaması sıkı baalı ayläylän hem herzaman insan yaşêêr aylenin içindä.
Üürenärkän gagauz yazıcıların yaratmalırını, biz şkolada, elbetki, üüreneriz onnarın biografiyalarını, yaşamak, yaratmak yollarını. Uşaklar meraklanêrlar yazıcıların aylelerinnän, onnarın uşaklarınnan.
Burada olur söleyelim, ani bizim yazıcıların yaşaması ayledä küüçüklüündä, büüdüynän kendi aylelerini kurmakta – örnek gelecek evlatboylarına. Kendi yaratmalarında onnar real, olmuş, görmüş, geçirmiş olayları yazdırêrlar hem hepsi onnar alınma yaşamaktan. Yaşamak ta, nicä yukarda sölendi, sıkı baalı ayläylän, taa dooru deyelim, yaşamak geçer aylenin içindä. Şkolanın programasına girer çok yaratma, angıları yazılı aylä tematikasına.
Durgunalım folklorda. Gagauz halk türküleri hem masalları, dastannarı, söleyişlär, bilmeycelär – bu dedelerimizin anıt taşı, angısına biz arada-saatta lääzım danışalım, baş iildelim. Dedelerimizin ariflii, onnarın olduu hem onnarın girginnii yardımnamış istoriya oluşlarını geçermää dä, koruyup, büünkü günnerädän etiştirmää zengin dilimizi hem adetlerimizi, käämil kutluramızı hem ruhumuzu. Gagauz masalların çoyu acıklêêr aylä tematikasını. Onnar girerlär yaşayış masalların bölümünä. Te birkaçı: “Trak-trak susacıım”, “Kardaşlar”, “Däädunun hem babunun evi”, “Cuca Todur”, “Delicä”, “Kül pepeleşkası”, “Kelcä-Külcä’’. Örnek erinä alalım masalı “Cücä Todur”.
Masalın çeketmesindän bir abzaţ: “Varmış bir däduylan babu. Yaşarmışlar bir üstü suvalı bordeyciktä, angısının bacasında leleklär yuva yaparmışlar da her yılın lelecik cıkararmışlar. Varmış onnarda iki öküz – biri topal, birisi dä kör; bir da çöl tarlaları varmış, ani iki yılda bir kerä bereket verärmiş. Sadece onnarın uşakları yokmuş, da bu iş onnarı pek gücendirärmiş”.
Belli ki o diil aylä, nereda yok uşak. Ama türlü zorları geçirip, Allaaya çok yalvarıp, Allaa verer onnara bir evlad.
“Dädu kapêr nacaa, babu suvacıyı da öldürerlär yabanıyı. Derisini tuluma soymuşlar da dädu onu tuzlamış, bir çatal pardıya germiş, kurusun.
– Nasıl yaşêêrsınız burada? – sormuş Cücä, bıyıklarını kıvradarak.
– Pek islää, – deer ihtärlar, – özledik seni, bekleeriz.
Babu o deridän dikmiş ooluna bir kürkcääz hem bir çift tä meşincik. Sora taa da kalmış deri. Kalanından da babu yapmış bir güüslücäk, olsunmuş hem kış için, hem da güz-yılkyaz için. Babuylan da däduya birär çift terlik çıkmış. Tä ölä tülü yabanı derisindän sıcak terliciklär olmuş da şindi da onnarı hep taşıyarmışlar’’. [Ana dili hem literatura okumakları. 2010, 5-inci kl., 136.].
Masalda gösterili, ani hepsi isteer olsun onun bütün aylesi hem herbir ayledä lääzım olsun uşak evlad. Nicä dä bu masalda kısmetli sonunda göreriz, nicä, türlü seremceleri gecirip, bütün aylä kalêr yaşamaa birliktä.
Aylä tematikası söleyişlerdä da açıklanêr.
Yukarkı masala olur uyduralım te bu söleyişleri: “Aacın yoksa kökleri – kuruyêr”, “Ayledä yoksaydı uşak – kaybeler”, yada “Aylenin gözellii – uşak”, “Uşaklar – yaşamanın çiçeklii”. [Folklor. 2010. 5-inci kl., 182.].
Durgunalım gagauz yazıcıların yaratmalarında. S. Kuroglunun anntmasında “Kemençeci” baş teması dostluk, ama o dokunêr burada aylä temasına da. Annatmanın baş kahramanı, Petika, pek istärdi onun, nicä dä hepsinin olsun aylesi, karısı, uşakları.
“Yalnızdı Petika, ne karısı vardı, ne da hısımı. Sınaşmıştı o bölä yaşamaya: topraa yoktu sürsün, eksin, malı yoktu büütsün, baksın….”
“Çaler Petika düündän düünä vakıdı geçirer, birär-birär ley toplêêr, bir kat rubacık almaa isteer, iki-üç partalcık ta içeri getirmää isteer. O da isteer insana benzemää, kendini giidirmää, suva görmemiş evceezini düzmää da bir insancık içeri almaa”. [Kuroglu S. 2010. 5-inci kl., 205.].
Olga TABAKARİ, Gagauz dili hem literaturası üürediciykası, I -ci didaktika kategoriyası üüredicilik bilimindä master, Komrat “Suleyman Demirel” adına gimnaziya-uşak başçası Publika Kurumun direktoru
Bibliografiya
1. Ana dili hem literatura okumakları: 3-cü klas / Konstantin Vasilioglu, Ana Stoletnäya. -Ch: Ştiinţa, 2012. -269.
2. Gagauzlar: istoriya, adetlär, dil hem din / Ay Boba, Mihail Çakir; concepţie: Stepan Bulgar; – Ch.; Pontos, 2007. -220
3. Baboglu İ.İ., Baboglu N.İ. Gagauzça- rusça hem rusça- gagauzça şkola sözlüü. Chışınặu’’Ştiinţa’’,1996.
4. Baurçulu L. Gagauz artistik literaturasında ortodoks hristiannık ruh zenginniklerin gösterilmesi // Gagauz dili hem literaturası, Komrat-2010.
5. Çakir M. Gagauzların Allaha inanması için. // ’’Sabaa yıldızı’’. -51- 2011,Komrat, 64s.
6. Çebanova M. Üürenicilerin üüsek moral kalitelerini terbiyetmäk gagauz dili hem literatura uroklarında. // gagauz dili hem literaturası Komrat // 2009, № 2, s.45-49.
7. Gagauz dili hem literatura okumakları: Bankova İ.D., Baboglu İ.İ., Stoletnäya A.İ., Vasilioglu K.K., Baboglu N.İ., 5-inci klas, Ştiinţa, 2010. -260s.
8. Gagauz dili hem literatura okumakları: Bankova İ.D., Baboglu İ.İ., Stoletnäya A.İ., Vasilioglu K.K., Baboglu N.İ., 6-ncı klas, Ştiinţa. 2011. -320s.
9. Педагогические идеи К.Д. Ушинского.1971,23.
