(İon BASSın raametli olmasının 20 yılına)
Bu büük hem anılmış artistın adını büünkü gençlär hiç bilmeerlär. Orta yaşlılar kimär kerä bu adamın adını aklına getirerlär. Yaşlılar sa islää bilerlär onu – İon Borisoviç BASSı, Moldovanın kıymetli halk artistını, folklor hem estrada tükülerini çalan bir adamı.
İon Borisoviç BASS duudu Gagauziyanın Baş küüyündä (büünkü adı Kirsovo) 1932-cü yılın Kirez ayın (iyün) 25-dä. (Şindi neçin sa bilmeyennär yazêrlar, ani İon Borisoviç duumuş 1933-ci yılda). Raametli da oldu 2005-ci yılın Baba Marta ayın 5-dä.
Nicä Canabisi bana kendisi annadardı, aaçlık vakıdında o düşmüş detdoma da o üzerä da aaçlık ölümündän kurtulmuş, ama bobası ölmüş. Bakmadaan aar kahırlara hep türkü çalarmış, darsıklıktan mı, yalnızlıktan mı – kendisi da bilmäzdi. Detdomdan sora o üürenmiş kuvancılıı. Ama türkücülük onu raada brakmazdı da, girip üürenmää Kişinevdakı “Ştefan Neaga” muzıka uçileşçesına, 1961-ci başardı onu vokal hem hor dirijörluu klasında.
Kendi profesional türkücü yolunu o başladı nicä estrada artristı, ama sora oldu en üüsek uurda halk türkücüsü. Başlayıp 1961-ci yıldan 1975-ci yıladan o, solist olarak, işledi Moldova filarmoniyasında. Bu yılların arasında çaldı “Flueraş” halk muzıkası orkestrasınnan (1961-1963), “Bukuriya” djaz orkestrasınnan (1964-1966), “Mugurel” halk muzıkası orkestrasınnan (1966-1974), “Folkolor” halk muzıkası orkestrasınnan (1974-1987). Bundan sora döndü Alma Mater uçilişçesına da çok yıllar orada, Kişinevdakı “Ştefan Neaga” muzıka uçileşçesında, üüredicilik yaptı. Çok yıllar işledi “Düz Ava” ansamblisindä.
1967-ci yılda İon BASSa “Moldova SSRın kıymetli artistı”, 1989-cu yılda da “Moldova SSRın halk artistı” adları verildi.
Uzun artistlik yolunda İon BASS 56 devlettä gastrolidä bulundu, tanıdıp orada Moldovada yaşayan halkların türkülerini, çalıp o devletlerin da anılmış türkülerini. Onun repertuarında vardı üzä yakın türkü: moldovan, gagauz, bugar, ukrayin, türk, azerbaycan, rus, urum, arnaut hem başka dillerdä. Önemni bir iş: moldovannar sayardı onu moldovan, gagauzlar – gagauz, bulgarlar – bulgar, arnautlar – arnaut. O kendisi sa sayardı kendisini hepsinin.
Başka halklar için sölemää istämeerim, ama gagauzlar için söleyecäm. Eridir! Herliim İon BASS toplamaydı hem çalmaydı gagauz halk türkülerini, o türküleri enidän insan arasına sțenadan çıkarmaydı, bizi hem bizim derin kulturamızı dünnedä bilmeyeceydilär. İon BASS çalmaydı “Hay, tepelär”, “Mari Kız”, “Ne durumuşun, Mari kız”, “Lelö” hem başka türküleri, büün biz da onnarı çalmayaceydık, zerä unudulaceydılar artık.
Var nicä demää bunu da: İon BASS zorlan yazdırardı gagaz poetlarına türkülerä peet. Onun zaametinnän şindi gagauzlarda var original türkülär, ani artık halk türküleri oldular – “Altıncık Bucak” hem “Hay, Moldova Vatanım” (laflar – Nikolay BABOGLU), “Kadınca” (laflar – Stepan KUROGLU), “Şen oynêêr gagauzlar” (laflar – Todur ZANET).
İon BASSlan yakından tanıştım 1986-cı yılda, açan bän başladım işlemää redaktor “Bucaan dalgasında” tele hem radio kolverimnerindä. Büük saygıylan buyur edärdim ona kolverimnerdä bir-iki türkü çalsın. Ama dostlaştım bu Büük Adamnan, açan bän artık “Ana Sözü” gazetasında redaktor oldum.
Sansın şindi gözümün önündä 1989-cu yılın o ilkyaz günü, açan iş odamın kapusu açıldı, da içeri girdi… İon BASS: kıvrak giimni, kostümnan, galstuklan, plaşçlan hem başında paraliya. Bän kalktım ayaa hem buyur ettim Canabisi otursun. Sordum ne ikram ediym. Bişey istämeyip, hemen gagauzça (!!!) dedi: “Todi, bän yazdım bir kadınca havası, ama peet yok. Te bu “rıba” (türkünün kalubu – nışan T.Z.)! Yaz bana bir peet, ama onda lääzım olsun te bu laflar!” Bununnan o çıkardı cöbündän bir yaprak da koydu masamın üstünä. Aldım yapraa da okudum: “gagauz, kaurma, kıırma, karanfil, karagöz, manca, şarap”. “Bunnar ne?” – sordum. “Bu laflar lääzım olsun peettä hem taa başka laflar, angılarında var “a” bukvasınnan aliterațiya! – dedi o. – Herliim bunu yaparsak, türkü ötecek hem yaşayacek!” “Ama bän hiç bir kerä maasuz peet yazmadım, türkü için da – hiç yazmadım! Hem da bizdä var büük poetlar, taa islää onnara danışın!” – ürktüm bän.
Maêstro İon BASSın cuvabı beni şaşırttı: “Büük poetlar pek büük oldular! Onnar bunu yapamayacek. Burada senin gibi genç lääzım hem sendän kaarä bunu kimsey yapamayacek!” “Ölä mi!?” – şaşarak sordum bän. – Hiç bilmeerim. Bän deneyecäm, ama laf vermeerim!” Bu gündän dokuz ay geçtiktän sora, sansın bir uşak gibi, duudu peet “Şen oynêêr gagauzlar”. Ama bu dokuz ayın içindä İon BASS durmamayca bana uurardı, telefondan zenk edärdi, metedärdi hem kötülärdi, düzeldärdi hem doorudardı, sade bir filcan şarap buyurardı. Bu dokuz ayın içindä biz dostlaştık hem Canabisinin son soluunadan bu dostluk sürttü… hem şindi da sürter.
İon Borisoviç BASSlan biz taa bir tükü yazdık, ama o türükünün izini büün bulamêêrım. O türkünün peetlerini da yazarkan o hep ölä davranardı hem taa sık telefona eşimi, Olga Stepanovnayı, çaarıp, “yalvarardı” beni işä koymasın da bän başarıym o peeti… Böläydi o!
Bitki yıllarında sık-sık uurardım İon Borisoviça evä, onun kıstaf odasına. O hem annadardı eni plannarı için hem hep aalaşardı ondan, ani hem gagauz halkın hem bulgar halkın avtonomiyasının öndercileri onu unuttular, ona hiç bir şan vermeerlär. Därdi: “Todi, bän okadar yaptım, ani gagauzları dünnäda tanısınnar hem bilsinnär da şindi, açan var Gagauziya o Gagauziyanın başkannarı beni unuttular, bişeyä saymêêrlar. Bana yardım lääzım. Pensiyam küçük, ilaçlara çok para gider. İmää etişmeer. Onnar deer paraları yokmuş. Para istämeerim. Te orada bir kuzu yollasalar. Onnar sa attılar bana bir çuval pak unu, aazımı kapamaa deyni. Bana sa hamurlu yok nicä imää, bilersin, bendä şeker hastalıı…”
Ne vardı nicä cuvap edeyim ona!?
Can vermesindän birkaç gün ileri bana telefon açtı, sesi titirärdi: “Todi, nekadar tez uura bana!” Brakıp işlerimi, kaçarak geldim: “Ne oldu, İon Borisoviç?” “Todi, beni korkudêrlar telefondan”. “Kim?” Söledi bir artistın adını. Sora dedi: “Bul bana bir pistolet, urıym o köpää!” “Lääzım, aalaşasınız prokuraturaya!” “Lääzım! – dedi da sora ekledi. – Götür beni primariyaya, ilkin orayı aalaşacam!” “İslää, – dedim. – Bekleyecäm maşinada”. Bu laflardan sora, çıktım. Birazdana İon Borisoviç, gelip, pindi maşinaya. Yollandık. Yolda taa çok işlär annattı hem istedi. Etiştik Kişinevun primariyasına. O çıkaceykana dedi: “Bul bana pistoletı!” Bän söz vermedim. Ayırıldık. Birkaç gündän sora o raametli oldu. Bezbelli zeetleri büükmüş…
İsteerim burada aklınıza getireyim kimi yazılarımı nekrologtan, ani yazdıydım Maêstro İon BASSın ölüsünä hem bir yılına: “Herbir halk onun için kendi sözünü söleyecek. Biz sa var nicä, hem lääzım, söleyelim onu, ani İon BASS gagauz türkülerini dünneyä tanıdan ilk artisttir. O, bulup, çıkarardı insan arasına gagauz halk türkülerini. O, bulup melodiyaları, yazdırardı gagauz poetlarına o melodiyalara türkü. O, brakıp Kişinövda işini, geldi “Düz Ava” ansablisinä onu kaaviletmää deyni. O, zaametini saymadaan, üüredärdi genç artistleri türkü çalmaa.
İon BASS gibi talantlı bir türkücü tarafımızda taa yoktur. O bir türküyü çalarkana cancaazının bir parçasını koyardı orayı. O üzerä dä o türkülär daymalarda aramızda kaldılar, o türküleri herbir küüdä çalêrlar…
Bitki vakıtlar o zor yaşardı, hastaydı. Eni sistemaya uyamadı. Ondan da bişey beklemäzdi. Sistemanın kendi işleri vardı. O üzerä dä son borcunu sistema BÜÜK ARTİSTÄ vermedi – son yoluna geçirmää dä gelmedilär.
Bitki yola Canabisini senselesi, en yakınnarı hem küülüleri geçirdilär. İon BASSın ölüsündä altmış kişi vardı. İon BASSı onun ana küüyündä Kirsovoda (Başküüyü) topraa verdilär.
İon BASSın bu dünneydän ayırılmasınnan gagauz, bulgar hem moldovan halk türkücülüündä büük hem zengin bir êpoha bitti…” (2005).
“Bu ayın 5-dä bir yıl oldu nicä aramızda yok İon Borisoviç BASS. Halizdän halk artisti.
Ama yazık, ani o halk, kimin türkülerini dünneyä tanıttı bu adam, unuttu onu. Unuttu taa ozaman, açan İon BASS diriydi. Unuttu ozaman, açan o raametli oldu, da onun ölüsünä sade senselesi, yakınnarı hem küülülär geldi. Unuttu ozaman da, açan aradan bir yıl geçti.
Yazık. Ama bir insanın yaptıkları yaşarsaydı o da yaşêêr. Bizä kaldı o türkülär, angılarını Büük Artist, dirildip, yaradıp, dünneyä baaşladı. Herliim bizdä büün varsaydı “Tepelär”, “Kadınca”, “Şen oynêêr gagauzlar”, “Altıncık Bucak”. “Hay, Moldova Vatanım”, “Mari Kız” hem çok-çok başka türkülär, demeli bu İon BASSın ruhunun bir damnası bizä kaldı. Bu türkülär için, gagauzlara izmeti için, biz lääzım baş iildelim onun önündä, onun mezarına su dökelim. Hem diil sade şindi, ama hiç bir zaman da onu unutmayalım.
Açan İon Borisoviç raametli oldu, dünnä istemäzdi onu kolvermää. Tabudu taşıyan maşina batardı. Mezarlık sokaana çamurdan zordu girmää.
Ama göklär mas-maaviydi. Açıktılar. Sansın onun için açılmıştılar. Onu beklärdilär. O da, bizdän ayırılıp, orayı uçtu”. (05.03.2006).
Moldovanın kıymetli halk artistı İon Borisoviç BASSın (hem diil salt onun), ne duuma, ne da ölüm günü hiç esaba alınmêêr ne kuvettä bulunannarın, ne da sıradan insannarın tarafından. Kuvet hepsini yapêr, ani onnardan ileri olan islää işlär unudulsun da istoriya onnardan başlasın. Ama unutmaa çok ayıp hem pek esapsız bir iş. Onuştan te bunnarı istedim sizä annadıym, aslılar silinmesinnär, ama kalsınnar istoriyada…
Topracıın ilin olsun, İon Borisoviç! Allaa seni yanında tutsun…
Todi Zanet, senin daymalarda dostun, 27.07.2018
